We moeten het even hebben over journaliste Nina Zeelen. Ze werkte bij vele actualiteitenprogramma’s van de publieke omroep. Ze is daar na de laatste Tweede Kamerverkiezingen (2023) mee gestopt omdat ze de valse frames in Hilversum spuugzat was.
De NOS – geen usual suspect
Welke frames dan? Ik heb het even niet over de usual suspects als Sven Kockelmann, Wierd Duk of Wouter de Winther die dagelijks in deerniswekkende talkshows hun stokpaardjes mogen berijden. Ik heb het over de NOS, de omroep zonder kleur waarvan verwacht mag worden dat die onpartijdig het nieuws brengt en duidt. Zomaar drie voorbeelden.
Het echte nieuws was natuurlijk dat dit pathetische grootheidswaanzin is
De NOS presteert het om het idee van Trump om de Golf van Mexico te hernoemen te brengen als Wens Trump vervuld. Het echte nieuws was natuurlijk dat a) dit pathetische grootheidswaanzin is; b) dat Trump niet gaat over de naamgeving van internationale geografische en c) dat Google zichzelf volmaakt belachelijk en corrupt maakt door hierin mee te gaan.
Noorlander pakt Frans Timmermans snoeihard aan alsof het zou gaan om de voorman van de taliban
Ook fascinerend is het gedrag van Arjan Noorlander als duider bij Nieuwsuur als het gaat over migratie. Het giftige frame van het kabinet dat er een crisis wordt ‘gevoeld’ en dat integratie een probleem is, is al door Jan en alleman gedebunkt. Noorlander echter, gooit er nog even een schepje bovenop door het migratieframe van het kabinet kritiekloos over te nemen. Hij pakt Frans Timmermans snoeihard aan alsof het hier zou gaan om de voorman van de taliban (Nieuwsuur, 18 april 2024). Lekker neutraal allemaal bij de NOS.
Het argument van de hoofdredacteur was dat ‘veel burgers denken dat het Journaal pro-Europa is’
Het NOS-Journaal dan, het bolwerk van neutrale berichtgeving? Dat is allang niet meer zo. In 2014 schreef ik al hoe eenzijdig het Journaal dingen kan brengen, in dit geval om het anti-Europese sentiment aan te wakkeren. Het argument van de hoofdredacteur voor de eenzijdige berichtgeving was dat ‘veel burgers denken dat het Journaal pro-Europa is’. Het migratiegevoel avant la lettre.
Het item was kennelijk een poging dit recht te zetten door nepnieuws over Europa als gewoon nieuws te presenteren. Het is er sindsdien niet beter op geworden. Voxpopjes worden belangrijker dan experts en het gedoe eromheen leidt af van de journalistieke hoofdboodschap.
Democratie en media
Een goed functionerende democratie veronderstelt geïnformeerde burgers. Media vervullen daarbij – in theorie – een cruciale rol: ze agenderen maatschappelijke vraagstukken, controleren de macht en bieden plek aan verschillende groepen en standpunten in de samenleving.
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) schreef een alarmerend rapport in 2024 met de veelbetekenende titel Aandacht voor media dat nauwelijks enige aandacht in de media kreeg. Typerend was de annulering wegens gebrek aan belangstelling van een geplande briefing over het rapport in de Tweede Kamer op 21 november 2024. De officiële reactie van het kabinet VooruitSchoof op het rapport is uitgesteld en zal naar verwachting voor de zomer van 2025 aan de Kamer wordt gestuurd.
De oplossingen liggen in nieuw beleid en daarbij is (*kuch*) haast geboden, aldus de WRR
De WRR komt tot de niet verrassende conclusie dat het verdienmodel van traditionele media is aangetast door big tech. De oplossingen liggen in nieuw beleid en daarbij is (*kuch*) haast geboden, aldus de WRR. De raad wil democratische functies van het mediasysteem leidend laten zijn en de overheid daarin een noodzakelijke rol geven.
Businessmodellen en relaties met rechts-extremisme
Dat het businessmodel van de krant is aangetast door big tech is genoeglijk bekend. Het gevolg is dat meer euro’s verdiend worden met ‘fophef’ dan met nieuws, want dingen goed uitzoeken kost geld. Journalisten op hun beurt beunen bij als dagvoorzitter, wat niet zelden leidt tot het inslikken van kritiek en meewaaien met alle winden. Ik zat er recent bij toen een journalist alias dagvoorzitter akkoord ging met de eis dat een minister alleen kwam opdagen als er geen kritische vragen zouden worden gesteld.
Het businessmodel van de publieke omroep is ook al aangetast
Het businessmodel van de publieke omroep is ook al aangetast, niet zozeer door big tech, maar omdat de prikkels niet liggen in het maken van kwalitatief goede journalistiek, waardoor ze makkelijk scoren en de commerciële omroepen nabootsen met plat vermaak aan de orde van de dag is. België en Duitsland laten zien dat dit ook anders kan.
Goed functionerende media zouden een tegenwicht kunnen en moeten bieden aan het nepnieuws
Recente ontwikkelingen in de VS laten nog maar eens zien dat er een duidelijke relatie bestaat tussen rechts-extremisme en het gedrag van techmiljardairs. Dat is al erg genoeg op zichzelf, maar goed functionerende media zouden een tegenwicht kunnen en moeten bieden aan het nepnieuws en de valse frames die uit die hoek zo rijkelijk over ons worden uitgestort.
Door de aantasting van de businessmodellen en de kennelijke vrede die de journalistieke wereld lijkt te hebben met de uitholling van hun vak, gaat dat niet zomaar gebeuren. De angst om ‘links’ gevonden te worden en de dreigende bezuinigingen op de publieke omroep verlammen alles. Er zijn te weinig Nina Zeelens in dit land die dapper genoeg zijn om Hilversum te verlaten of te onthullen wat hier gaande is.
‘Ik heb ook een hypotheek’ wint het te vaak van de code voor de journalistiek
‘Ik heb ook een hypotheek’ wint het te vaak van de eigenwaarde, de code voor de journalistiek en de basale maatschappelijke plicht. En zo zien we dagelijks dat het meepraten met valse frames lucratiever is dan het doorprikken ervan.
Niet overheid, maar fondsen
Gaan we het redden met oplossingen die de WRR voorstaat? De raad wil dat de overheid een betrouwbare en veilige informatieomgeving realiseert, voor de democratie belangrijke informatie prominent zichtbaar en goed vindbaar maakt.
De overheid gaat dit niet doen, en zeker niet met dit kabinet
Verder moet de lokale en regionale journalistiek versterkt worden en moeten gebruikers van sociale media gestimuleerd worden hun verantwoordelijkheid te nemen. De oplossingen zie ik als ultieme vormen van wensdenken, want de overheid gaat dit niet doen, en zeker niet met dit kabinet en met de huidige mores in de journalistieke wereld.
Als de oplossing ligt in het versterken van de democratische functie van het mediasysteem, moeten we niet bij de overheid zijn. Gelukkig zijn er in Nederland talloze goed gevulde fondsen van mecenassen die hun geld in het bedrijfsleven hebben verdiend en met het fonds projecten financieren met een maatschappelijk doel. Daar zitten ook fondsen tussen die de democratie een warm hart toedragen.
Het blijkt voor die fondsen lang niet altijd gemakkelijk goede projecten te vinden
Het blijkt voor die fondsen lang niet altijd gemakkelijk goede projecten te vinden. Er is één maatschappelijk doel is dat al vele jaren moeilijk financierbaar blijkt en waar we op dit moment echt veel last van hebben: het ontbreken van voldoende goede onderzoeksjournalistiek.
En dan niet voor het doorprikken van schandalen in de financiële wereld (Follow the Money) of modieus links gebabbel (De Correspondent), maar voor het doorprikken van valse frames. Ik roep daarom deze fondsen op een onafhankelijk onderzoeksjournalistiek platform op te richten. We zullen dat fonds eeuwig dankbaar zijn. Met de groeten van Nina Zeelen.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en werkzaam bij Vilans.