Het is niet toevallig dat het nieuwe kabinet stevige bezuinigingen aankondigt op universiteiten en de publieke omroep. Autocraten houden niet van tegenmacht, anders begin je ook geen partij met maar één lid. Rechterlijke uitspraken die niet in het straatje passen, worden zonder uitzondering geframed als laf of als een politiek proces. De Urgenda-uitspraak door de Hoge Raad werd door Wilders in een tweet afgedaan met ‘CO2-Raad vol met D66'ers’.
Positieve economische ontwikkelingen gingen vaak samen met verbeterde democratische instituties
Minderheden zijn ook niet veilig gezien de grote haat tegen alles wat naar ‘woke’ riekt. Toen de AIVD in 2022 met een boot aan de Pride meedeed, twitterde Wilders ‘Gênant. Ga weg met je woke-vlag en ga terroristen vangen.’ Een langzaam maar gestaag proces van homo-emancipatie wegzetten als woke, het went niet.
Nut van democratische waarden
Dat ik het in een column moet hebben over het nut van democratische waarden is net zo pijnlijk als politieke partijen die de helft van de formatietijd besteden aan de vraag of de rechtsstaat wel in veilige handen is. Om tot de conclusie te komen dat er daarover ‘harde afspraken’ zijn gemaakt die op dag 1 al door de partijleider in kwestie met voeten worden getreden. Het is net alsof een vrouw op een date bij het eerste drankje bij herhaling aan een man moet vragen of hij kan beloven haar niet aan te randen. Prima begin van een relatie lijkt me.
Meer dan waarden
Stel dat je democratische beginselen niet zo heel belangrijk vindt. Je hebt niks met woke en vrije pers zie je als een overschat fenomeen. Universiteiten die klagen over bezuinigingen is ook maar elitair gezeur. Dat kan allemaal. Maar ook de mensen die dat vinden, hebben graag werk en willen hun boodschappen kunnen betalen. Dat is een vervelend bijeffect van het eroderen van democratische waarden: het is slecht voor de economie.
Historie en empirie
Dat democratie goed is voor de economie laat de geschiedenis zien. Opkomende Aziatische tijgers en de ontwikkeling van Oost-Europa na de val van de muur: positieve economische ontwikkelingen gingen vaak samen met verbeterde democratische instituties.
En dat weten we al van veel langer geleden. De Renaissance luidde het eind van het feodalisme in door meer open handelsroutes. Gestut door de politieke tegenmacht van handelaren tegen het inhalige establishment konden economieën in West-Europa floreren.
Het aantasten van democratische waarden maakt instituties minder inclusief
Ook de empirische literatuur ziet een positief verband. De econoom Acemoglu en anderen laten zien dat er een positief verband bestaat tussen democratie en groei. Ze schatten dat in de periode 1960 tot 2010 de transitie richting democratie landen tot 20 procent extra economische groei opleverde. Samen met Robinson schreef Acemoglu ook het boek Why Nations Fail, met als conclusie dat welvarende landen inclusieve instituties hebben. Het aantasten van democratische waarden maakt instituties minder inclusief.
Mechanisme
Het is niet één mechanisme dat democratie met economie verbindt. Democratische tegenmachten maken een land minder corrupt en corruptie zorgt ervoor dat markten minder goed functioneren, zoals we weten van het boek met de prachtige titel The Grabbing Hand van Shleifer en Vishny.
Een overheid met eroderende democratische waarden neemt vaker verkeerde beslissingen
Democratie bewaakt vrijheid, wat zich vertaalt in het beschermen van eigendomsrechten. Een sterke markt ontstaat alleen met een sterke overheid. Een overheid met eroderende democratische waarden neemt vaker verkeerde beslissingen.
Daarnaast komen bij ondemocratische partijen niet zelden incompetente mensen aan de macht, omdat die ‘loyaal’ zijn aan de machthebber en niet omdat ze iets kunnen. In een functionerende democratie worden die weggestuurd.
Tot slot hebben kiezers vaak voorkeur voor investeringen in onderwijs, zorg en infrastructuur en houden autocraten vooral van minder productieve sectoren als veiligheid om hun positie te beschermen en het volk te onderdrukken.
Hongarije en Polen
In plaats van te kijken naar algemene empirische uitkomsten kun je ook naar specifieke landen kijken die een eroderende democratie kennen of kenden. Hongarije onder Wilders’ vriend Orban maakt barre economische tijden door. Dat is niet zo raar als je handelspartners voortdurend schoffeert.
Het electoraat van de PVV is lager opgeleid dan gemiddeld, ongezonder en eenzamer
Wat ook niet helpt is om het bedrijfsleven in de gordijnen te jagen door licenties, rechten en belastingvoordelen aan oligarchische partijen te gunnen in plaats van aan de meeste efficiënte bedrijven. Die zoeken hun heil dan elders.
Nog interessanter wellicht is Polen: eerst democratie na de val van de muur, daarna (vanaf 2015-2022) erosie onder leiding van de autocratische PiS en nu weer democratie met Donald Tusk. De gevolgen voor de economie zijn duidelijk.
Wie krijgen de klappen?
Het ondermijnen van democratische waarden treft de economie. En de trieste wetmatigheid is dat het electoraat van de partijen die daar het hardst aan bijdragen, het grootste slachtoffer gaat worden. Dat was ook zo met Brexit. Zo is het electoraat van de PVV lager opgeleid dan gemiddeld, ongezonder en eenzamer.
Een ruime meerderheid van de Nederlanders is tevreden met het functioneren van de democratie
Juist die groepen krijgen altijd de klappen als de economie naar beneden gaat. Het is cynisch dat die mensen niet stemmen in hun eigen economische belang en dat zonder dat ze dit duidelijk wordt gemaakt. En als ze dit wel duidelijk wordt gemaakt (bijvoorbeeld door deze column) kan dat altijd weer weggezet worden als elitair, D66, ivoren toren, woke of welke frame de mode van de dag is.
Wat vinden burgers ervan?
In 2024 heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) aan burgers gevraagd wat ze van de stand van de democratische rechtsstaat vinden. Een ruime meerderheid van de Nederlanders is tevreden met het functioneren van de democratie, vooral omdat ze positief oordelen over de voor hen belangrijke principes van vrijheid (van meningsuiting, vrije verkiezingen, van media en oppositie), onafhankelijke rechtspraak en de omvang van corruptie.
Ik doe maar een wilde suggestie. Als mensen dit daadwerkelijk zo belangrijk vinden en ze willen morgen ook nog een belegde boterham eten, misschien kunnen ze dan beter niet op partijen stemmen die de principes van vrijheid ondermijnen.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM).