Gezondheid is net zo’n begrip als schoonheid. ‘Beauty’, schreef Shakespeare, ‘is in the eye of the beholder’. Wanneer we zomaar aan allerlei Nederlanders gaan vragen wat gezondheid is, krijgen we de meest uiteenlopende antwoorden. Voor de een is gezondheid een accu die je kunt opladen, voor de ander is het een batterij die langzaam leegloopt. Maar als we al die reacties van deze beholders op een rij zetten, komt er toch wel iets van een definitie uit, al zal die waarschijnlijk niet in de annalen van de World Health Organisation worden bijgeschreven. Maar dat geeft niet, zolang hij de kern maar raakt en in de praktijk bruikbaar is, en dan gooit deze omschrijving hoge ogen: gezondheid is lekker in je vel zitten en in staat zijn om de dingen te doen die je graag wilt doen.
Volgens deze omschrijving lijkt er veel gewonnen. We worden gezonder, want de levensverwachting stijgt en de jaren die erbij komen zijn gezond ervaren jaren zonder beperkingen, mensen blijven dingen kunnen doen die ze graag doen. Maar tegelijkertijd worden we ook zieker, omdat de levensverwachting zonder ziekte daalt.
Waarom worden we steeds zieker?
Waarom worden we steeds zieker? Vier oorzaken noemen we hier, twee positieve en twee negatieve. De eerste oorzaak is dat we steeds beter in staat zijn om ziekten in een vroeg stadium op te sporen. Dat geldt niet alleen voor kanker en hart- en vaatziekten, maar ook voor diabetes. Dit is positief, want door er eerder bij te zijn kunnen patiënten beter behandeld worden. Meer ziekte, meer gezondheid. De tweede oorzaak ligt in het verlengde hiervan. Door effectieve behandeling leven mensen langer. Wanneer een diabetespatiënt goed wordt behandeld leeft hij veel langer dan wanneer dat niet zo is. Maar die extra levensjaren zijn wel jaren met ziekte. Ander voorbeeld: sinds de jaren zeventig is de sterfte aan hart- en vaatziekten spectaculair gedaald, maar daarbij is het aantal patiënten met chronisch hartfalen spectaculair gestegen. Door medische successen worden we gezonder èn zieker!
Nu de negatieve oorzaken. De derde oorzaak kent iedereen. Dagelijks wordt het ons ingewreven: we leven ongezond. De helft van de Nederlanders is te zwaar, één op de vier rookt en één op de tien kijkt te vaak en te diep in het glaasje. De normen voor ongezond gedrag worden aan alle kanten overschreden, maar de normen voor gezond gedrag – bewegen, groente en fruit eten - worden door bijna niemand gehaald. De toename van veel chronische aandoeningen is mede het gevolg van onze leefstijl. Door al die nadruk op een gezonde leefstijl hebben we onszelf aangeleerd om er steeds over na te denken of we met ons gedrag iets voor onze gezondheid doen of juist niet. Steeds opnieuw wegen we ons eigen en elkaars gedrag af tegen maatstaven die soms wel heel streng worden.
De vierde oorzaak is wat ingewikkelder, maar toch ook wel goed herkenbaar. We sporen niet alleen ziekten eerder op, maar we labelen mensen ook eerder als iemand met een ziekte. Neem ADHD, vroeger had niemand daar van gehoord, en tegenwoordig zitten er in iedere schoolklas wel een paar kinderen met deze stoornis, en dat is ook omdat dergelijke labels praktische en financiële voordelen bieden. Obesitas is ook al een ziekte genoemd, en wat te denken van prediabetes? Medische en maatschappelijke ontwikkelingen versterken elkaar. Het wordt tijd om oog te krijgen voor de onbedoelde effecten van de gezondheidshype.
Naar menselijke en maatschappelijke mogelijkheden
Nog niet zo lang geleden hoorde je overal de leus ‘van zz naar gg’, ofwel van ‘zorg en ziekte’ naar ‘gedrag en gezondheid’. Louis Overgoor, huisarts in Amsterdam en voorman van de succesvolle BigMove beweging, kwam er het eerste mee, de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) omarmde deze leus en gaf hem extra bekendheid in rapporten en debatten. En laten we eerlijk zijn, de boodschap werkt als een magneet. Wie wil dat nu niet: ziekte en zorg achter zich laten, lekker in zijn vel zitten en de dingen doen die hij graag wil doen?
En toch, helaas, hoe krachtig de leus ook is, hij klopt niet helemaal en zet menigeen op het verkeerde spoor. Het is een illusie dat we ziekte en zorg achter ons kunnen laten, en wat de zorg betreft moeten we dat zeker ook niet willen. Want de zorg ‘zorgt’ niet alleen voor zieken maar gelukkig ook nog steeds voor gezondheid. Hoeveel gezondheid hebben de cardiologie, de diabeteszorg, de psychiatrie en alle andere vormen van zorg inmiddels niet opgeleverd?
Willen mensen wel leven voor hun gezondheid?
En dan gedrag. Willen mensen wel leven voor hun gezondheid? De quote van Mark Twain heeft anno 2012 nog niets van zijn zeggingskracht verloren: ‘The only way to keep your health is to eat what you don’t want, drink what you don’t like, and do what you’d rather not... .’ En zelfs waar de wil om gezond te leven er wel is, kan de weg daarheen eindigen in de moerassen van ervaren onmacht en gevreesde betutteling. Om nog maar te zwijgen van de epidemiologische verwarring (‘wat is nu eigenlijk gezond?’) en institutionele verstarring (‘wie tilt preventie van de grond?’).Veel mensen willen wel afvallen maar ze krijgen het domweg niet voor elkaar. In iedere roker zit een stopper, aldus Stivoro in een van haar campagnes, maar dat is te simpel. Ook dat wist Mark Twain al: ‘Giving up smoking is the easiest thing in the world. I know because I’ve done it thousands of times.’
Niet ‘van zz naar gg’ heeft de toekomst, maar ‘van zz en gg naar mm’, ofwel naar mens en maatschappij. De toekomst krijgt alleen een goede diagnose als ziekte en zorg, gezondheid en gedrag worden benaderd vanuit de menselijke en maatschappelijke mogelijkheden. Waar we nu met ziektelabels benadrukken wat mensen niet meer kunnen, moeten we naar een benadering waarin menselijke competenties centraal staan. Gezond zijn is immers kunnen doen wat je wilt doen. En waar mensen anno 2012 nogal eens worden gezien als een optelsom van de relatieve risico’s die hun leefstijl met zich meebrengt, moet er meer oog komen voor hoe mensen zich voelen. Immers, gezond zijn is ook lekker in je vel zitten.
Preventie en zorg zullen ook alleen maar aan hun doel beantwoorden als we rekening houden met de sociale en fysieke omgeving waarin mensen leven, wonen en werken. De maatschappij maakt ons namelijk niet alleen zieker maar ook gezonder. Dat heeft al oude papieren, denk maar aan de bijdrage van schoon drinkwater en de riolering aan de volksgezondheid. Daar komt nog steeds heel veel bij. Denk maar aan een fysieke omgeving die door de aanwezigheid van groen en ruimte uitnodigt om te bewegen en aan een sociale omgeving die mensen uitdaagt om dit inderdaad te doen. En wat voor bewegen geldt, is ook van toepassing op onze gehele leefstijl. De sociale omgeving is ook erg bepalend voor de effectiviteit van interventies die ons tegen ziekten beschermen, zoals de HPV-vaccinatie tegen baarmoederhalskanker bij jonge meiden heeft laten zien. Het is niet meer dan verstandig daar rekening mee te houden.
En laten we bij dit alles meteen nadenken over wat we in onze samenleving onder gezondheid en ziekte verstaan. Misschien moeten we maar eens wat labels gaan verwijderen en in plaats van een achterhaald idee van gezondheid meer de maatschappelijke participatie centraal gaan stellen. Want van deelname aan de samenleving wordt iedereen beter.
Of we het nu willen of niet: ook in de toekomst zullen Nederlanders gezonder en zieker worden. Maar door van ‘zz en gg’ naar ‘mm’ te gaan kunnen we er wel voor zorgen dat Nederland toch beter wordt.
Johan Polder is bijzonder hoogleraar ‘Economische aspecten van gezondheid en zorg’ aan de Universiteit van Tilburg en werkzaam bij het RIVM, en, samen met Fons van der Lucht, projectleider van de vierjaarlijkse Volksgezondheid Toekomst Verkenning bij het RIVM. Sjoerd Kooiker is werkzaam bij het SCP.
Dit artikel verscheen vandaag in NRC Next.
Verder lezen:
Johan Polder, Sjoerd Kooiker en Fons van der Lucht. De gezondheidsepidemie – Waarom wij gezonder én zieker worden. (ISBN 978 90 352 3335 5). Reed Business, Amsterdam, 2012.