Democratisch professionalisme: ‘Alledaags antifascisme direct in praktijk brengen’

Hoe gevaarlijk zijn de aanvallen op de democratische instellingen in uw land?

‘Een recente enquête onder politicologen gaf de Amerikaanse democratie een score van 55 op een schaal van 100 punten, waarbij 0 staat voor dictatuur. Vóór de verkiezingen was dat nog 67 punten – dus dat is een snelle en opmerkelijke daling. Sommigen denken dat we een soort ‘concurrerend autoritarisme’ naderen, met weinig institutionele controle op een ‘sterke man’ als uitvoerende macht.’

‘Ik heb nog nooit zulke agressieve aanvallen gezien op de oppositie, de ambtenarij, de pers en het hoger onderwijs’

‘De snelle concentratie van presidentiële macht, de mate van polarisatie en de zwakte van institutionele controles zijn inderdaad erger dan ik ooit in mijn land heb meegemaakt. Ik heb nog nooit zulke agressieve aanvallen gezien op de oppositie, de ambtenarij, de pers en het hoger onderwijs. Om nog maar te zwijgen van de politisering van cruciale gegevensbronnen van de overheid en vooral de barbaarse behandeling van immigranten.’

Ziet u ook een tegengeluid tegen die aanvallen op de democratie?

‘Ze hebben al geleid tot aanzienlijk verzet: boycots van Tesla-dealers en toenemend activisme. Er zijn meer straatprotesten geweest dan in dezelfde periode tijdens de eerste zittingsperiode van Trump. In de maanden voorafgaand aan de tussentijdse verkiezingen van 2026 zullen de reacties van het maatschappelijk middenveld alleen maar sterker worden. Ik hoop dat ten minste één kamer van het Congres van samenstelling zal veranderen en eindelijk de barrière zal vormen tegen ongebreidelde uitvoerende macht. Daarvoor is ons constitutionele systeem ontworpen.’

Toch lijken Trump en de zijnen intussen behoorlijk succesvol.

‘Het succes van de huidige reactionaire aanval op de Amerikaanse democratie hangt uiteindelijk af van drie dingen: een meerderheid die, ten onrechte, gelooft dat alles gebeurt voor het welzijn van het publiek; een groot genoeg deel van het publiek dat zich te bang voelt om weerstand te bieden of te protesteren; en tegenstanders die niet de capaciteit hebben om samen te komen en een georganiseerd antwoord te ontwikkelen.’

‘Angst voor de bullebak wordt verlicht als we ons daadwerkelijk organiseren in protest, verzet en solidariteit’

‘Ik denk dat de Amerikaanse democratie sterk genoeg is om deze aanval af te slaan. Er is een groeiende erkenning van de niet-representativiteit van de kleine groep fanatieke randfiguren die het oor hebben gevonden van een impulsieve en onwetende president, die kwetsbaar is voor vleierij en graag de baas wil spelen. De legitimiteit die de regering kreeg door de verkiezingen van 2024, is door haar acties uitgehold. De weigering van de kruiperige Congres-meerderheid om controle uit te oefenen, heeft de neergang versneld. Zodra de Republikeinse leden terugkeren naar hun districten en contact hebben met kiezers op openbare evenementen worden ze geconfronteerd met verontwaardiging. Wat betreft de angst voor de bullebak: die wordt verlicht voor zover we ons daadwerkelijk organiseren in protest, verzet en solidariteit. Maar er is nog veel werk aan de winkel.’

Is het in deze tijd niet belangrijker om de democratische instellingen te verdedigen dan te werken aan democratisch professionalisme?

‘Het sentiment achter deze vraag is begrijpelijk. In een tijd van crisis concentreer je je op de essentie: op de rand van kapseizen heeft het geen zin om uit te zoeken wat het gat in de romp heeft veroorzaakt of waar het zich bevindt. Je moet gewoon beginnen met het water uit de boot te halen.

Maar: we moeten meteen in praktijk brengen wat ik ‘alledaags antifascisme’ ben gaan noemen, dat ligt op één lijn met democratisch professionalisme. We moeten ons geweldloos verzetten tegen machtsconcentraties en het negeren van de rechten van gemarginaliseerden en officiële onwaarheden. En we moeten stilletjes en luidruchtig weigeren als ons gevraagd wordt iets te doen waarvan we weten dat het verkeerd is.

Burgerorganisaties door het hele land fungeren als crisiswaarnemers en bieden juridische bijstand en onderdak aan hun buren die het risico lopen op onwettige ontvoering en detentie. Een buurvrouw van mij heeft een handgetekend bord op haar gazon geplaatst: ‘Ontmantel Project 2025.’ Een kleinigheid, maar door dit te doen in een gemeenschap die milde manieren en conformiteit prijst, zei ze: ‘Ik kijk niet de andere kant op. Ik zal me niet schikken.’

Naast verzet tegen officiële misdadigheid, vraagt alledaags antifascisme om daden van samenwerking en solidariteit. Reactionairen promoten nativisme, witte suprematie en uitsluiting. Ze kweken angst voor misdaad en migratie en beloven harde straffen om steun te verwerven. Alledaags antifascisme tempert de angsten door buurt voor buurt samen te komen en de afstand tussen mensen te verkleinen via dialoog, wederzijdse hulp en het oplossen van lokale problemen.’

‘Soms is het beter om te zeggen: kom binnen, vertel me waar je bang voor bent’

‘Als Hannah Arendt gelijk heeft dat fascisme een beroep doet op ‘eenzame geesten’, dan moeten we deze geesten helpen zich minder eenzaam te voelen. Soms moeten we ons verzetten tegen reactionairen en zeggen: ‘Jullie hebben het mis, jullie negeren de geschiedenis, jullie zijn immoreel.’ Maar soms is het beter om te zeggen: ‘Kom binnen, drink een koffie, vertel me waar je bang voor bent. Trouwens, er is dit weekend een bijeenkomst die je zou kunnen bijwonen.’

Omdat democratisch professionalisme verbonden is met alledaags antifascisme, stelt jullie vraag een valse keuze: investeren in het één is investeren in het ander. Sterker nog, de huidige crisis heeft de urgentie nog verder vergroot om ‘iets te doen ter ondersteuning van de democratie’ binnen de parameters van professioneel werk. Ik hoor professionals in vakgebieden zoals elektrotechniek, waarvan ik niet eerder had gehoord dat zij geïnteresseerd waren in burgerparticipatie en machtsdeling. Ze willen patronen in denken, training en praktijk binnen hun vakgebied identificeren die hebben bijgedragen aan democratische ondermijning. En ze willen dingen anders gaan doen.’

‘In sociaal werk zie ik een hernieuwde waardering voor de systemische betekenis van hun werk’

‘In andere vakgebieden, zoals sociaal werk, die duidelijker worden geassocieerd met democratisch professionalisme, zie ik een hernieuwde waardering voor de systemische, en niet alleen de individuele en interpersoonlijke, betekenis van hun werk. Sociaal werkers bevinden zich op het cruciale kruispunt tussen individuen, buurten en instellingen. Ze voelen de druk van reactionaire politiek en willen reageren met vormen van professionele praktijken die de dreiging aanpakken.’

Geeft het huidige populisme in de VS niet minder ruimte aan democratische professionals?

‘Nu komen we bij de vraag hoe het gat in de romp van de boot is ontstaan. Decennialang is het wantrouwen jegens instellingen gegroeid, omdat mensen vervreemding en schaamte ervaren in hun interacties met professionele domeinen. Neem het hoger onderwijs als voorbeeld. In de negentiende eeuw bouwden Amerikaanse steden universiteiten om hun economisch succes en hun toewijding aan een breder publiek, de menselijke ontwikkeling, goed te benadrukken.’

‘Het vertrouwen in het hoger onderwijs neemt sneller af dan in welke andere instelling dan ook’

‘Tegenwoordig lijken deze instellingen vaak ver verwijderd van hun publiek. Opiniepeilingen van de afgelopen tien jaar laten zien dat het vertrouwen in het hoger onderwijs sneller afneemt dan in welke andere instelling dan ook. Een kwalitatief onderzoek in Wisconsin toonde aan dat plattelandsbewoners opvallend vervreemd zijn van de beste openbare universiteit van hun staat. Hun wrok droeg bij aan de aanval op vaste aanstellingen en universiteitsfinanciering door de vorige reactionaire populistische gouverneur Scott Walker. Ironisch genoeg kwam het ‘Wisconsin-idee’ uit het ‘Progressieve Tijdperk’ (de periode 1890-1920, toen er in de VS sprake was sociaal activisme en politieke hervorming, MH/MS). Dat maakte de Universiteit van Wisconsin tot een nationaal baken van maatschappelijk betrokken hoger onderwijs. Het was juist de bedoeling om een ​​campuscultuur te stimuleren waarin gespecialiseerde kennis werd ingezet voor verbeteringen van het leven van alle inwoners van Wisconsin.

Een instelling wordt afgebroken, en de publieke aspiraties die tot de oprichting ervan leidden, worden verworpen. Maar wat wordt er in de plaats gebouwd, welke toekomst wordt er verbeeld? De verontwaardigden die de universiteit de financiering ontnemen, schoppen tegen wat wordt gezien als een elitaire en repressieve kracht in plaats van een democratische en ontwikkelingsgerichte kracht.’

‘Door op te komen voor daadwerkelijke machtsdeling onder de bevolking, omarmen ‘dikke populisten’ alledaags antifascisme’

‘De huidige golf van antidiversiteits-, antigelijkheids- en anti-inclusiepolitiek in de VS is slechts de meest recente manifestatie van een patroon van anti-intellectuele reacties dat is opgeslokt vanuit de marges van de Amerikaanse reactionaire rechterzijde. Nauwelijks verscholen achter valse beweringen van ideologische rechtvaardigheid schuilt een brute machtspolitiek, de drang om institutionele bronnen van vrij denken en principieel verzet tegen ‘sterke mannen’ te decimeren.’

Toch ziet u ook hoop.

‘We moeten voorzichtig zijn met het label ‘populisme’, aangezien de populistische beweging in de VS en elders niet monolithisch is. Er is ook wat ik noem een ‘gezonde’ vorm van populisme, die zich verzet tegen oligarchie, die maatschappelijke solidariteit aanmoedigt en instellingen opbouwt die een pluralistische democratie ondersteunen – van kredietverenigingen tot onderlinge verzekeringen en normen voor goed bestuur. Door op te komen voor daadwerkelijke machtsdeling onder de bevolking, omarmen ‘gezonde populisten’ het soort alledaags antifascisme waar ik het over had.’

‘Democratische professionals moeten opstaan ​​en zeggen: nee, wij geven niet toe’

‘Het ‘ongezonde populisme’ van de reactie – dat diversiteit verwerpt, staatsinstellingen afbreekt en mobiliseert met behulp van negatieve emoties van angst en haat – verkleint inderdaad de ruimte voor democratische professionals. Maar we kunnen het tij keren. We kunnen de ruimte voor reactionairen om te opereren, ontkennen en beperken. Op de zojuist genoemde manieren. Democratische professionals, binnen instellingen als universiteiten, overheidsinstanties en non-profit-organisaties die belachelijk bekritiseerd worden omdat ze woke of anti-Amerikaans zijn, hebben een grotere reden om dit te doen dan wie dan ook. Ze hebben een persoonlijk, emotioneel belang, gebaseerd op de levens die ze hebben gewijd aan wat zij beschouwen als een hoger doel dan hun eigenbelang. Ze moeten opstaan ​​en zeggen: ‘Nee, wij geven niet toe.’ En ook: ‘Kom binnen, eenzame geesten. We hebben hier een plek voor jullie.’

Kan dit aanhangers van Trump overtuigen?

‘Er zijn misschien geen argumenten die degenen kunnen overtuigen die boos en verbolgen zijn over een institutioneel systeem waarvan ze denken dat het hen in de steek heeft gelaten, hen niet respecteert, of niet op hen lijkt. De weg vooruit wordt vrijgemaakt door ruimte te maken voor interactie, hulpmiddelen en door ondersteuning te bieden, en verder te gaan. En dat is het werk waar democratische professionals 's ochtends klaar voor zijn: het stimuleren van meer democratische organisatievormen, het hervormen van instellingen zodat ze burgerparticipatie en zorgzame, geweldloze sociale relaties beter kunnen ondersteunen.’

‘Het is een vergissing om liberale democratie als kern te beschouwen en participatieve democratie als luxe’

‘Ze willen reproduceerbare experimenten creëren – het leernetwerk, de vreedzame school, de zorgzame kliniek – die laten zien hoe een andere manier van samenleven mogelijk is. John Dewey heeft het over democratische professionals wanneer hij zegt: ‘De enigen die het recht hebben om ‘radicalen’ – zij die instellingen afwijzen – te bekritiseren, zijn degenen die net zoveel moeite steken in wederopbouw als de rebellen in vernietiging.’

Democratisch professionalisme is geen bijkomende zaak?

‘Het is een vergissing, denk ik, om de liberale democratie als de kern te beschouwen en participatieve democratie als de luxe die we ons pas kunnen veroorloven nadat we die kern hebben veiliggesteld. Democratisch professionalisme is geworteld in de theorie van participatieve democratie: het idee dat als we geven om democratie in formele politieke instellingen, we er ook om moeten geven in ons werk en in de huiselijke sfeer.

Deze theorie stelt dat de formele regels van verkiezingen, ambt bekleden en machtsuitoefening alleen democratisch functioneren onder omstandigheden die worden gevoed in precies dit soort wijdverbreide participatiecultuur. Naast het heropbouwen van de instellingen waarin ze werken, om ze meer burgerparticipatie te laten genereren en ze responsiever te maken voor soms ongearticuleerde angsten en zorgen, hebben democratische professionals ook werk te doen in de bredere publieke wereld.’

‘We moeten het water wegpompen en tegelijkertijd het gat in de romp repareren’

‘Dit kan ook de vorm aannemen van in-reach, om mensen te verwelkomen in schijnbaar gesloten, geprofessionaliseerde ruimtes zoals universiteiten en overheidsinstellingen, die velen vervreemdend vinden. En het kan de vorm aannemen van het ondersteunen van de dagelijkse antifascistische actie die overal om ons heen plaatsvindt. We kunnen ons aansluiten bij actieve burgergroepen, ons verzetten waar we kunnen, constructieve non-conformiteitsstrategieën bedenken, anderen beschermen en steunen, en getuige zijn van onwettige overheidsacties en ze documenteren en aanklagen.

Om constructief te reageren op de aanval op liberaal-democratische instellingen door een kleine groep fanatici, moeten we intern opkomen voor institutionele normen en regels, en tegelijkertijd onze maatschappelijke capaciteit extern versterken. We moeten het water wegpompen en tegelijkertijd het gat in de romp repareren.’

Marcel Ham is hoofdredacteur van Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken en Marcel Spierts is zelfstandig onderzoeker. Zij zijn, samen met Imrat Verhoeven en Mariël van Pelt, de redacteuren van het jaarboek 2025 van Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken: Democratie dichterbij. Professionals die macht, taken en kennis delen.

Foto: RDNE Stock Project via Pexels