De gaswinning kent een lange geschiedenis van problemen waar niet altijd evenveel aandacht naar uitging. Nadat aanvankelijk de focus lag op de vraag of gaswinning resulteerde in bodembeweging, nam de zorg toe over schade aan huizen, bezit en onveilige situaties die gepaard zouden kunnen gaan met bodembeweging.
Een vraagteken bleef wat de gevolgen van dit alles zouden zijn voor het welzijn en de gezondheid van bewoners in het gebied die er dagelijks persoonlijk mee worden geconfronteerd. Inmiddels kan daarover geen misverstand meer bestaan, mede dankzij langdurig onderzoek van Gronings Perspectief.
Ingrijpend geraakt
De gaswinningsproblematiek raakt Groningers ondubbelzinnig en al jarenlang op vele manieren ingrijpend, via bevingen, schade, omstreden overheidshandelen, procedures, gedoe en langdurige onzekerheid. Hun welzijn, gezondheid, veiligheidsgevoel en vertrouwen in overheden, instanties en de toekomst is geschaad. Dat blijkt uit vele gesprekken die onderzoekers hebben gevoerd met bewoners en ook professionals.
We weten nog niet goed wat het effect is van de versterkingen
Het is ook zichtbaar in vragenlijstmetingen, die sinds 2016 steevast laten zien dat negatieve gevolgen toenemen naarmate bewoners vaker te maken krijgen met schade aan hun huizen. Daarmee weten we inmiddels veel, wat ook is meegenomen in het eindrapport van de Parlementaire Enquêtecommissie, maar zeker nog niet alles. We weten nog niet goed wat het effect is van de versterkingen.
De Onderzoeksraad voor Veiligheid (2015) was kritisch over de mate waarin veiligheidsrisico’s voor bewoners zijn meegenomen in besluitvorming over de gasproductie. De expertcommissie Meijdam kwam met normen waaraan de veiligheid van huizen moet voldoen. Het komt er kortweg op neer dat duizenden huizen niet aan gestelde veiligheidsnormen voldoen.
Onzekerheid
Het exacte aantal is onderwerp van discussie, maar de Nationaal Coördinator Groningen (NCG), formeel verantwoordelijk als uitvoeringsorganisatie voor de versterking van huizen, gaat uit van 27.000 adressen.
Versterking betekent voor bewoners vaak ook dat zij tijdelijk hun huis uit moeten
Voor deze adressen geldt dat de exacte versterkingsopgave moet worden vastgesteld om vervolgens, indien ernstig genoeg, een gefaseerd traject te doorlopen dat maanden, zelfs jaren, kan duren.
Versterking betekent voor bewoners vaak ook dat zij tijdelijk hun huis uit moeten voor korte of langere duur. Internationale literatuur laat zien dat dit veelal gepaard gaat met negatieve gevolgen voor het welzijn en de gezondheid van mensen. Maar versterking gaat verder dan individuele huizen. De werkzaamheden veranderen de vertrouwde leefomgeving: zowel binnenshuis als in de buurt of wijk.
De gesprekken laten ook zien dat ouderen mentaal weerbaar zijn
De monitoring heeft laten zien hoe zeer versterking de bewoners belast. Voor ouderen blijkt die impact – de onzekerheid over de duur, het nut en het eindresultaat van versterking, het veranderende vertrouwde dorpsaanzicht – eveneens een stempel te drukken op het dagelijks leven. Overigens laten de gesprekken ook zien dat ouderen mentaal weerbaar zijn.
Impact versterking
De panelmetingen onder bewoners in het versterkingsprogramma zijn pas dit jaar gestart. Toch is het al mogelijk om op basis van het Groninger panel een eerste beeld te schetsen van de impact van de versterking voor bewoners die het gefaseerde programma doorlopen.
Gronings Perspectief heeft de antwoorden van deelnemers aan het Groninger panel over hun gezondheid, maar ook over veiligheidsgevoel en vertrouwen in overheden en de toekomst verrijkt met NCG-gegevens over de versterkingsfase van hun huizen. De vragenlijstgegevens en NCG-gegevens zijn aan elkaar gekoppeld op basis van adres, uiteraard met toestemming van de paneldeelnemers.
Op deze wijze kan worden geanalyseerd hoe mensen zich voelen in iedere fase van versterking en of dit verandert wanneer ze naar een volgende fase overgaan. We hebben gekeken naar de verandering binnen personen, dat wil zeggen: hoe veranderen ervaringen als een persoon overgaat naar een volgende fase. In de analyse is rekening gehouden met leeftijd, geslacht, schade en opleiding.
Figuur 1 laat de verandering zien voor enkele gezondheidsmaten. Zowel geestelijke gezondheid, algemene gezondheid als stressklachten ontwikkelen ongunstig vanaf de start van de versterking.
De ervaringen van mensen vóór en tijdens de versterking, verbeteren vanaf de complete afronding
Aangekomen in de fase tussen uitvoering en afgeronde bouw, bereikt de situatie voor bewoners een dieptepunt ten opzichte van hun eigen gemiddelde. Daarna lijkt het beter te gaan.
De ervaringen van mensen vóór en tijdens de versterking verbeteren vanaf de complete afronding. Dit geldt met name voor de hoeveelheid stressklachten, uiteindelijk hebben bewoners na versterking minder stressklachten dan ze gemiddeld genomen hadden tijdens de rest van het proces.
Fig. 1. Effect van versterkingsfasen en schade op gezondheid (verandering binnen personen)
Dergelijke patronen zijn ook zichtbaar voor veiligheidsgevoelens en risicopercepties (Figuur 2) en het vertrouwen in NCG. Veiligheidsgevoelen en vertrouwen verbeteren naarmate de afronding nadert en zijn het meest gunstig vanaf de complete afronding. Beide figuren laten overigens zien dat het hebben van schade meespeelt: herhaalde schade werkt over de gehele linie negatief door in de beleving van bewoners.
Fig. 2. Effect van versterkingsfasen en schade op veiligheid (verandering binnen personen)
Zo wijzen recente monitoringsactiviteiten weliswaar op serieuze aanhoudende problemen die aandacht verdienen, maar het is niet alleen maar kommer en kwel. Er is sprake van hoopgevende ontwikkelingen. Positief is ook dat het gevoel van verbondenheid van bewoners met mensen in dorp of buurt groot blijft, ondanks versterkingswerkzaamheden en gevoelens van onrecht die hier soms leven. Hetzelfde geldt voor de ervaren onderlinge hulp en steun.
In perspectief
Van belang is wel om de ontwikkelingen in perspectief te plaatsen. Het gaat om verbeteringen ten opzichte van extra stress die het versterkingstraject meebracht. Bewoners van een veilig huis waar versterking nooit aan de orde was, zijn het beste af. Ook is terughoudendheid gepast omdat langetermijneffecten nog onbekend zijn en uit de literatuur golfbewegingen bekend zijn, waardoor terugval niet uitgesloten kan worden.
Samengevat: de voorlopige cijfers passen bij de gedachte dat als de versterking (bijna) achter de rug is, het welzijn weer herstelt, bewoners wat bekomen van de stress en onveilige gevoelens, meer hoop en perspectief ervaren en het gevoel krijgen dat er sprake is van een nieuw begin.
Dat zegt evenwel niets over wat er gebeurt als er opnieuw schade of andere problemen optreden. Ook is het denkbaar dat de impact pas later doorwerkt bij bewoners, zelfs bij het uitblijven van nieuwe problemen. Lichtpuntjes zijn uiteraard waardevol in het gaswinningsdossier dat wordt gekenmerkt door langdurige problemen. We kunnen ze zien als een aanmoediging om gericht te blijven werken aan reductie van de last voor bewoners. Maar: we moeten terughoudend zijn met conclusies en vinger aan de pols blijven houden.
Michel Dückers is bijzonder hoogleraar Crisis, Veiligheid en Gezondheid aan Rijksuniversiteit Groningen en programmaleider Rampen en Milieudreigingen bij het Nivel. Babet Kanis, is onderzoeker bij het Nivel. Chantal D’Amore is onderzoeker aan Rijksuniversiteit Groningen. Annette Scherpenzeel is onderzoeksleider Gronings Perspectief en senior onderzoeker bij het Nivel. Alle auteurs maken deel uit van onderzoeksgroep Gronings Perspectief.
Foto: Milieudefensie (Flickr Creative Commons)