Hoe werd jij wakker de ochtend na de laatste Tweede Kamerverkiezingen? Voelde je je verrast, gehoord, angstig of gesteund? Sociale uitsluiting was de afgelopen maanden een terugkerend thema in analyses over de verkiezingsuitslag en de verdeeldheid van het politieke landschap. Sociale uitsluiting gaat over mensen die zich jarenlang niet gezien, gehoord en vertegenwoordigd voelen.
Wij deden onderzoek naar de impact van sociale uitsluiting op gezondheid met als doel hier meer bewustzijn over te creëren. We combineerden een kennissynthese over de effecten van sociale uitsluiting op gezondheid (en gezondheidsachterstanden) met ervaringsverhalen. Uit de ervaringsverhalen blijkt dat sociale uitsluiting de dagelijkse realiteit is voor velen in Nederland, die invloed heeft op hun gezondheid en welzijn. Of zoals Afrah zei: ‘Je kan je niet ontplooien. Je hoeft niet rijk te zijn, maar gezondheid is ook een soort rijkdom geworden. Het systeem is heel krom.’
Hoe voeren we bijvoorbeeld in de zorg het juiste gesprek over het wegen van waarden?
Ons onderzoek vormt daarmee een pleidooi om als samenleving en politiek te reflecteren op de huidige waarden en uitgangspunten waarop beleid wordt gebaseerd. Hoe voeren we bijvoorbeeld in de zorg het juiste gesprek over het wegen van waarden – zoals kansengelijkheid, inclusie, doelmatigheid en efficiëntie – tegen de achtergrond van de houdbaarheid en betaalbaarheid van de zorg aan de ene kant én grote gezondheidsongelijkheid aan de andere?
Bepaalde groepen harder getroffen
Nederland is een land met een hoog welvaartsniveau en sterke sociale voorzieningen, waar gelijke kansen in theorie bestaan. In de praktijk heeft niet iedereen daar profijt van. Toenemende ongelijkheid, versterkt door recente crises zoals de coronapandemie en de energiecrisis, treft bepaalde groepen harder.
Het meritocratisch denken heeft in onze samenleving grote invloed op sociale uitsluiting
Discriminatie en stereotypering dragen bij aan groeiende tegenstellingen en uitsluiting op basis van etniciteit en sociale klasse. De digitalisering van de samenleving vergroot de kloof tussen mensen met en zonder digitale vaardigheden. De focus van het beleid op individualisme en zelfredzaamheid heeft bepaalde groepen buitenspel gezet.
Een meritocratisch gezondheidsideaal
Het meritocratisch denken, waarin veel waarde gehecht wordt aan individuele keuzes en doorzettingsvermogen, heeft in onze samenleving grote invloed op sociale uitsluiting. Het kan leiden tot het onterecht toeschrijven van verschillen in welvaart en gezondheid aan individuele keuzes en gedragingen, zonder aandacht voor determinanten zoals intergenerationele overdracht en sociale ongelijkheid (Berg, Harting, & Stronks, 2021).
Steeds meer mensen geloven dat gezondheid vooral een individuele keuze is
Het meritocratisch denken raakt ook steeds meer verweven in ons gezondheidsideaal. Steeds meer mensen geloven dat gezondheid vooral een individuele keuze is en dat daarmee ongezondheid ook het resultaat is van individuele keuzes. Terwijl we weten dat ongezondheid veelal wordt veroorzaakt door sociaaleconomische factoren waarop een individu beperkte invloed heeft (Horstman & Knibbe, 2022).
Vier op de tien vindt dat mensen die ongezond leven een hogere zorgpremie moeten betalen
Dit discours, dat de individualisering van gezondheid bevestigt, zorgt ervoor dat de solidariteit in de samenleving onder druk komt te staan. Het gevolg van deze breed gedeelde aanname is dat mensen minder bereid worden om mee te betalen aan de gezondheidszorg van anderen: vier op de tien Nederlanders vindt dat mensen die ongezond leven een hogere zorgpremie moeten betalen. Ook het feit dat het huidige beleid met name insteekt op individuele gezondheidsinterventies om de keuzes en het gedrag van individuen te verbeteren, illustreert deze overtuiging (Knibbe & Horstman, 2023).
Er is nog veel te doen
Uit de ervaringsverhalen blijkt niet alleen dat er een grote ongelijkheid bestaat, maar ook dat serieuze gezondheidsproblemen kunnen ontstaan wanneer mensen te maken krijgen met bestaansonzekerheid, sociaal isolement, wantrouwen, beperkte toegang tot zorg en ondersteuning of gebrek aan eigen regie en grip op hun leven. Er is dan ook nog veel te doen om dit aan te pakken.
Het onderstaande model van sociale kwaliteit biedt daarvoor aanknopingspunten.
Model van sociale kwaliteit biedt inzicht
Het model van sociale kwaliteit maakt inzichtelijk hoe verschillende dimensies (of kwadranten) van sociale uitsluiting – bestaanszekerheid, sociale cohesie, toegankelijkheid en eigen regie – met elkaar samenhangen. De vier kwadranten zijn nauw met elkaar verweven en uitsluiting op een of meerdere gebieden heeft gevolgen voor de gezondheid. Het aanpakken van slechts één aspect is dus niet voldoende: inclusief beleid vereist aandacht voor alle kwadranten. Met het bij elkaar brengen van kennis over de relaties tussen de kwadranten en gezondheid bundelt Pharos inzichten in de voorwaarden voor een inclusieve samenleving, waarin iedereen toegang heeft tot passende preventie, zorg en ondersteuning.
|
Het probleem van ‘de ander’?
Er is ook veel te doen omdat het huidige perspectief op het thema ‘sociale uitsluiting’ te vaak nog eendimensionaal en gekleurd is. Het Nederlandse kennisveld richt zich te veel op het beschrijven en analyseren van ‘het probleem van de ander’: de mensen die ‘kwetsbaar’ of ‘afgehaakt’ genoemd worden of die ‘achterstanden’ zouden hebben.
Vraagt de ‘ingesloten’ groep zich nog af of aannames over ‘de ander’ kloppen?
Echter, sociale uitsluiting en gezondheidsachterstanden kunnen per definitie alleen bestaan in relatie tot of in contrast met mensen die ‘ingesloten’ zijn en gezond en wel meedoen in de samenleving. Onze kennissynthese maakt dat we ons afvragen of die ‘ingesloten’ groep nog wel voldoende in de spiegel kijkt. Vraagt zij zich nog af of aannames over ‘de ander’ kloppen? Of de systeemwereld nog verbonden is met – of beter: in dienst staat van – de leefwereld van alle mensen die in Nederland wonen?
Oproep aan samenleving en politiek
Wij pleiten daarom voor een maatschappelijk gesprek over de rol van sociale uitsluiting. Een verbindend gesprek over waarden. Het is hoog tijd dat we op basis van de beschikbare kennis over gezondheidsverschillen een aantal vragen met elkaar bespreken: Hoeveel ongelijkheid in de Nederlandse samenleving vinden we ‘acceptabel’? Wanneer zijn sociaaleconomische gezondheidsverschillen onrechtvaardig? Welke rol heeft de overheid en wat is de verantwoordelijkheid van het individu in het tegengaan van sociale uitsluiting, ongelijkheid en gezondheidsverschillen? En hoe richten we een inclusieve samenleving in die de waardigheid van iedere mens erkent?
Deze coalitie wil gezondheidsverschillen met 30 procent terugdringen voor 2040
Pharos neemt hierin twee initiatieven. Op 18 maart vond de aftrap van de Week van de Gezondheidsverschillen 2024 plaats, waar bestuurders, ambtenaren, professionals en maatschappelijk middenveld zich committeerden aan het gezamenlijk ontwikkelen van een Deltaplan tegen Gezondheidsverschillen. Deze maatschappelijke coalitie met vertegenwoordiging uit verschillende sectoren (onder andere zorg, wonen en leefomgeving, sociaal domein en onderwijs) wil met een integrale, domeinoverstijgende actieagenda gezondheidsverschillen met 30 procent terugdringen voor 2040.
Het maatschappelijk gesprek vormt een belangrijke basis voor dit Deltaplan, evenals lokale innovaties en alternatieve aanpakken die met succes sociale uitsluiting en gezondheidsverschillen tegengaan, zoals in de Groningse wijk Selwerd.
Ten tweede zal op basis van de kennissynthese een waardengedreven debat worden georganiseerd voor Tweede Kamerleden. De invulling die we geven aan waarden als inclusie, solidariteit, rechtvaardigheid en kansengelijkheid ligt immers aan de basis van hoe mensen in Nederland uitsluiting ervaren en welke (beleids)aanpak het verschil kan maken.
Mirre van Veen en Catelijne Mittendorff, Judith Venderbos en Karen Hosper werken bij Pharos – expertisecentrum gezondheidsverschillen. Hier kun je de publicatie Sociale uitsluiting en gezondheidsverschillen lezen. Wil je meedenken of meedoen aan het Deltaplan tegen Gezondheidsverschillen? Mail dan naar info@pharos.nl.
Foto: Pavel Danilyuk via Pexels.com