Sinds de verschuiving van de industriële economie naar de kenniseconomie beschouwen verschillende sociologen klasse als een achterhaald concept om de samenleving te begrijpen (onder anderen Beck 1986, Clark & Lipset 1991, Pakulski & Waters 1995). Ook Godfried Engbersen stelt dat het perspectief waarin het klassenbegrip is ontwikkeld, door individualisering en mondialisering onbruikbaar is geworden. (Engbersen, 2005).
Achterhaald concept
Volgens Engbersen en anderen heeft de toegenomen individualisering ertoe geleid dat mensen zich nauwelijks nog met een sociale groep identificeren. In het egalitaire Nederland bepaalt het middenklasse individu immers zelf zijn leven. Maar klopt dat beeld wel?
Mensen die met succes de sociale ladder beklimmen, ervaren enorme verschillen tussen hun milieu van afkomst en dat van het milieu waarin ze terechtkomen. Sterker nog, ze ondervinden dagelijks dat er wel degelijk sociale groepen zijn, die leven in afzonderlijke werelden en dat subtiele uitsluitingsmechanismen deze sociale stratificatie generatie op generatie reproduceren.
Gelukkig zijn er ook andere geluiden, zoals in de Franse sociologie die onverminderd grote aandacht heeft voor de reproductie van klassen (onder anderen Jacquet 2014, Peugny 2006, Pinçon 2021). Niet alleen sociologen, maar ook sociale stijgers houden zich bezig met het onderzoek hiernaar. Met hun levensverhaal laten zij zien hoe klasse hen heeft gevormd (Eribon 2009), welke transformatie ze moesten ondergaan om in de nieuwe klasse te integreren (Louis 2021) en de schaamte die ze daarbij moesten overwinnen. De winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur Annie Ernaux heeft die schaamte prachtig verwoord.
Andere criteria
Bij klasse gaat het niet meer alleen om de drie klassen die Karl Marx ooit onderscheidde noch uitsluitend om inkomen en opleiding. Met het onderscheid in diverse soorten kapitaal van de Franse socioloog Pierre Bourdieu kan een veel gedifferentieerder werkelijkheid worden beschreven. Zo kwam het Sociaal en Cultureel Planbureau, die de begrippen van Bourdieu overigens wel losjes hanteerde en er persoonskapitaal aan toevoegde, in 2023 tot een indeling in zeven klassen.
De brede middenklasse blijkt meer gefragmenteerd dan voorheen werd aangenomen en lijkt uiteen te splijten in een lagere middenklasse die het qua arbeidsomstandigheden en bestaanszekerheid nauwelijks beter heeft dan de lagere klasse, en een hogere middenklasse die via banen in de financiële sector (deels) bij de elite gaat horen (Ehrenreich 2020).
Toch houden sommige sociologen vast aan het idee dat je alleen van klasse kunt spreken wanneer het een vastomlijnde groep is, met een vergelijkbare economische positie, een besef van een gemeenschappelijk wij, en met dezelfde belangen, waardoor er onderlinge solidariteit ontstaat.
Dat klasse lastig te onderzoeken is, betekent niet dat het begrip overboord moet
In lijn hiermee vindt socioloog Dick Houtman in het NRC van 15 maart 2023 dat we het klassebegrip niet te veel moeten oprekken, omdat het onduidelijk is hoe de verschillende soorten kapitaal op elkaar inwerken en omdat subjectieve oordelen (zoals over aantrekkelijkheid) een rol gaan spelen. Gaat het om een cultureel verschil, een statusverschil of om economische ongelijkheid en uitsluiting?
Vasthouden aan klasse
Dat klasse lastig te onderzoeken is, dat sociale groepen minder eenduidig te onderscheiden zijn en dat je daardoor meerdere indelingen kunt maken op grond van uiteenlopende criteria, betekent niet dat het begrip overboord moet.
Er zijn minstens drie redenen om het over klasse te blijven hebben:
- Het gaat steeds om gescheiden leefwerelden, waarbij nauwelijks sprake is van onderling contact. Binnen de sociale groepen bestaat een zekere cohesie in opvattingen bijvoorbeeld ten aanzien van de overheid. Subtiele uitsluitingsmechanismen zorgen ervoor dat nieuwkomers niet echt worden opgenomen.
- Ondanks alle overheidsmaatregelen om sociale mobiliteit te bevorderen, blijven klassen hardnekkig bestaan. De welgestelde elite zag de afgelopen decennia haar rijkdom fors toenemen en de onderlaag heeft weinig perspectief op een einde aan hun armoede. Ook al lijken de cijfers van het CBS optimistisch over sociale mobiliteit, van de armste 20 procent blijft nog altijd 40 procent in armoede leven, terwijl van de rijkste 20 procent inkomens 64 procent hun rijkdom gecontinueerd ziet. De reproductie van sociale ongelijkheid is dus hardnekkig Sociale mobiliteit neemt af en sociale daling is ingezet (Wolbers 2022).
- Het gaat niet zomaar om culturele verschillen, er is sprake van een hiërarchie. Leefstijlen worden niet gelijk gewaardeerd. De meritocratische gedachte dat iemands maatschappelijke positie is gebaseerd op individuele verdienste en niet op afkomst, maakt blind voor die hiërarchie. Het suggereert dat het niet uitmaakt waar je wieg staat. Maar je postcode of je achternaam beïnvloeden wel degelijk je kansen in de maatschappij. Deze klassenblindheid zorgt ervoor dat de gevestigde bovenlaag, die in goede wijken woont, haar vermogen kan behouden en door kan geven aan haar kinderen. Doen alsof het gaat om culturele verschillen tussen mensen, zoals tussen stad en platteland, verhult de tegengestelde materiële belangen van sociale groepen.
Iedereen recht doen
Los van concepten en onderzoeken bestaan klassenverschillen in de dagelijkse ervaring van mensen, het vormt hen en bepaalt tot op zekere hoogte hun leven. Sociale stijgers zijn daarvan het beste voorbeeld. Maar doordat het klassebesef ondergesneeuwd is in de meritocratische mythe en het sprookje van een grote middenklasse, ervaren mensen uitsluiting als een persoonlijk falen.
Solidariteit met mensen die het minder hebben getroffen, ontbreekt. En sociale groepen weten elkaar niet meer te vinden om gezamenlijk een vuist te maken. Door het begrip klasse onder het stof vandaan te halen, kunnen we iedereen in de samenleving recht doen, ongeacht waar hun wieg staat.
Lenette Schuijt is andragoog en organisatiekundige en directeur van Crystal River Consultancy. Haar boek Transklasse. Leven in twee werelden verschijnt in mei 2023 bij uitgeverij Mediawerf.
Foto: Gerard Stolk (Flickr Creative Commons)