Hoe vaak zeggen sociaal werkers niet: 'Als er nu gewoon een klein potje was, waar mijn cliënt eenmalig aanspraak op kon maken, dan zou dit hele drama niet nodig zijn geweest' (bijvoorbeeld: Hilhorst, 2015 of Canoy, 2014). Drama's als uithuiszetting, schoolverlating, burn-outs en gevangenisstraffen. Want soms sluiten uniforme hulpverleningssystemen niet aan bij het probleem waar cliënten van sociale wijkteams en de jeugdteams mee kampen (Arum & Schoorl, 2016). In zulke gevallen is maatwerk nodig.
Bijzondere bijstand is bureaucratisch en traag
Voor dit soort situaties is de bijzondere bijstand, een vergoeding voor noodzakelijke kosten van mensen met een lager inkomen dan 110 procent van het sociaal minimum. Maar deze bijstand wordt niet ten volste benut, concludeerde ook de Transitiecommissie Sociaal Domein in Mogelijk maken wat nodig is (2015). Een van de redenen hiervoor is dat gemeenten bang zijn om precedenten te scheppen of dat hun accountant een toekenning achteraf niet goedkeurt.
Een andere reden waarom de vergoedingsregeling volgens sociaal werkers niet werkt, is omdat de aanvraag te lang duurt. De vergoeding vanuit de bijzondere bijstand moet inhoudelijk en schriftelijk getoetst worden door de gemeente. 'Ervaring van de praktijk is toch dat er vaak een wedervraag komt over de onderbouwing. Je moet met nieuwe stukken komen. En we hebben toch ook vaak nee gehoord de afgelopen jaren. Daardoor ontstond hier het gevoel bij professionals dat er geen ruimte is voor bijzondere bijstand,' vertelt een sociaal werker in Zaanstad (Bunt & Stavenuiter, 2017, p31).
Zaanstad doet pilot met regelvrij maatwerkbudget
Om die reden startte de gemeente Zaanstad in 2015 met de pilot 'maatwerkbudget'. Een potje van 800.000 euro voor maatwerk. Het doel van dit budget is om de 'maatschappelijke participatie' te vergroten van mensen in armoede of in financiële nood.
De hulpverlenend regisseur, sociaal professional uit het wijkteam of het jeugdteam die een gezin begeleidt, kan na een analyse van de situatie, in overleg met de teamleider of het hele wijk- of jeugdteam (dit verschilt per team), besluiten om een budget aan te vragen. Daarbij moeten de vragen worden beantwoord als: welk probleem het maatwerkbudget oplost, welke maatschappelijke kosten worden voorkomen, en welke activiteiten de cliënt zal ondernemen om identieke problemen in de toekomst te voorkomen. Binnen 24 uur handelt de gemeente Zaanstad de betaling puur instrumenteel af en maakt het geld over, zonder inhoudelijke toetsing.
Het duurde even voor het maatwerkbudget bekend was bij de sociaal professionals. Na 1,5 jaar is €309.586,- van het budget uitgegeven. Volgens een steekproef wordt het vooral besteed aan het stabiliseren van de woonsituatie (door het afkopen van een huurschuld of het betalen van een borg voor een woning) en het verminderen of stabiliseren van een schuldsituatie.
Effectonderzoek naar de pilot
Silvana Bunt en Monique Stavenuiter (2017), van respectievelijk Slim Beleid en het Verwey-Jonker Instituut, onderzochten de effecten van het maatwerkbudget en onder welke randvoorwaarden deze bereikt zijn. Hiervoor interviewden ze cliënten en regisseurs van twintig representatieve casussen.
Van tien van deze casussen berekenden de auteurs of er maatschappelijke kosten bespaard waren. Deze berekening gebeurde met behulp van de Effectencalculator. Bij de Effectencalculator wordt een balans opgemaakt tussen de kosten die gemaakt zijn met het maatwerkbudget en de (fictieve) kosten die gemaakt zouden zijn zonder maatwerkbudget.
Daarnaast hielden Bunt en Stavenuiter twee groepsinterviews met respectievelijk zeven van de achttien regisseurs en vijf van de elf teamleiders van de wijk- en jeugdteams.
Maatwerkbudget is goedkoper in zeven van de tien gevallen
Uit het onderzoek blijkt dat de regisseurs het maatwerk in bijna alle gevallen inzetten om een patstelling in de problemen van de cliënt te doorbreken. Het maatwerkbudget werd altijd ingezet als onderdeel van een integrale aanpak.
Behalve om het voorkomen van huisuitzettingen en het stabiliseren van schulden werd het budget een enkele keer aangesproken voor een verbetering van de gezondheid of het helpen voldoen aan eisen voor re-integratie naar werk. Voorbeelden zijn het afbetalen van huurachterstand, gebitsverbetering, en een lasmasker. Er is in veel gevallen niet direct gewerkt aan toeleiding naar werk, maar er zijn wel eerste voorwaardelijke stappen gezet naar grotere maatschappelijke participatie.
Uit de berekeningen van de Effectencalculator blijkt dat in zeven van de tien casussen de maatschappelijke kosten zonder maatwerkbudget aanzienlijk hoger zouden zijn geweest, dan met inzet van het maatwerkbudget. In twee gevallen zijn de verschillen klein en in één situatie waren de kosten van het maatwerkbudget hoger. Vooral de kosten van een huisuitzetting met minderjarige kinderen zijn hoog. Andere kosten waar door het maatwerkbudget op bespaard is zijn: ureninzet van het wijkteam, schuldeisers, pleegzorg, tweedelijnszorg, schuldhulpverleners en uitkeringskosten.
Vertrouwen in regisseurs is terecht
In de interviews zeiden de regisseurs van de wijkteams heel blij te zijn met de regelvrijheid van het maatwerkbudget. Het biedt hen de mogelijkheid om out of the box te denken en een oplossing op maat te maken.
De snelheid waarmee de betaling afgehandeld wordt is doorslaggevend voor het succes. De uitkomsten van de pilot ondersteunen het pleidooi voor eigen budget voor wijkteams en jeugdteams. Een vergelijkbaar resultaat zou gehaald kunnen worden met de inzet van bijzondere bijstand, mits de nu lang durende procedures hiervan aangepast worden.
Uit deze pilot blijkt dat wanneer regisseurs heel goed in staat zijn om een financiële afweging te maken in het algemeen maatschappelijk belang. Ze geven het geld bepaald niet roekeloos uit, zoals bestuurders en beleidsmakers soms vrezen. In het overleg met teamleiders en teams werd kritisch gekeken naar het inzetten van het budget en werd altijd eerst naar andere oplossingen gezocht.
Een essentiële randvoorwaarde voor een goede uitvoering van maatwerkbudget is vertrouwen: vertrouwen tussen wethouders en beleidsmedewerkers, tussen beleidsmedewerkers en medewerkers van het wijkteam en vertrouwen tussen teamleiders en regisseurs. Uit de manier waarop de regisseurs omgaan met het budget blijkt dat ze met dit vertrouwen professioneel omgaan.
Sterre ten Houte de Lange is free lance journalist.
Bronnen
Arum, S. & Schoorl, R. (2016). Sociale Wijkteams in beeld. Utrecht: Movisie.
Bunt, S. & Stavenuier, M (2017) 'Evaluatie pilot maatwerkbudget Zaanstad'. Utrecht: Verwey-Jonker instituut.
Canoy, M. (2014). 'Er zijn genoeg creatieve oplossingen voor schuldproblemen.' www.socialevraagstukken.nl
Hilhorst, P. (2015) ‘Wijkteam moet eigen budget krijgen voor wijk’. Www.zorgenwelzijn.nl
Transitiecommissie Sociaal Domein (2015). 'Derde rapportage Transitiecommissie Sociaal Domein “Mogelijk maken wat nodig is”.' www.rijksoverheid.nl