Frank Alsema speelde eerder een belangrijke rol in de ontwikkeling van het ernaast gelegen NDSM-terrein. Hij bouwt nu een eigen werkwoning in Buiksloterham en behoort daarmee tot de allereerste bewoners. Buiksloterham is nu nog een rommelig bedrijvengebied op de steeds populairder worden noordelijke IJ-oever van ruwweg 1 bij 1 kilometer. Beetje bij beetje worden stukken grond uitgegeven voor wonen en werken; de bedoeling is dat hier straks 5000 mensen wonen. Voorlopig krijgen zelfbouwers voorrang om als ware pioniers – go north, young men – een weg te banen voor de massa. In 2011 gingen de eerste handjevol doe-het-zelfbouwers aan de slag, drie jaar later zijn het er enige tientallen. Deze pioniers hebben nu met andere stakeholders het initiatief naar zich toe getrokken met een ambitieuze schets voor een duurzame circulaire woon-werkwijk.
Alsema zet de dingen in perspectief: 'Tot nog toe is alles in Buiksloterham vooral heel erg top down. Het is de gemeente Amsterdam die de regie heeft en zegt: wij hebben weer een stukje grond voor zelfbouw en daar mag u voor in de rij gaan staan. Nu zijn er een paar actieve bewoners en lokale initiatieven die meer willen en met ideeën komen en dan roept iedereen modieus: “Oh het is allemaal zo bottom-up in Buiksloterham”.’
De gemeente is best bereidwillig, maar log en veelkoppig
'Natuurlijk, wij bouwen zelf en dus is er veel variatie: mijn buurman heeft een houten huis, een andere buurman beton met warmtemuren en ik met kalkzandsteen, maar vervolgens gaan hier gewoon pijpen de grond in voor stadswarmte, en als sommigen zeggen dat we die niet hoeven, omdat we onze eigen warmte produceren, is de eerste reactie van de gemeente: “Het is verplicht”. Vervolgens blijkt er toch ruimte, mits je bewijst dat je duurzamer kunt. De gemeente is best bereidwillig te innoveren, alleen ze vinden het lastig, ze zijn log en veelkoppig en gebonden aan regels. Juist die spanning tussen het losse van onder af en strakke van boven is interessant daardoor ontstaat innovatie.'
Ander voorbeeld. In het bestemmingsplan staat dat er naast hun kavel groen komt. Alsema: ‘Tegen de gemeente hebben we gezegd dat we dat zelf wel willen inrichten. “Tja, oeps, goh....”, knarsen ze dan bij de gemeente. Maar inmiddels gaan ze er in mee. Sterker nog, ze sturen ambtenaren op cursus, de Nieuwe Wibaut, om op een opener manier met dit soort zaken om te gaan. Wij willen nu ook weten hoeveel het inrichten en het onderhoud kost, misschien kunnen de burgers een bod doen dat ze niet kunnen weigeren.'
De bewoners van de Bosrankstraat, even verderop op kavel 5, hebben voor elkaar dat ze zelf hun straat mogen inrichten. Alsema: ‘Dat soort zaken willen we hier meer en meer gaan doen. Misschien moeten we ons organiseren in een trust die contracten kan sluiten met de gemeente om de publieke ruimte te beheren.'
Het eigendom van de grond in Buiksloterham is versplinterd
Het is met de populariteit van Buiksloterham heel snel gegaan. Alsema: 'Twee jaar geleden was de inschrijving voor het tweede stuk grond, er waren tien kavels te koop en met moeite zijn er vijf verkocht, het minimum om de grond bouwrijp te gaan maken. En dan deze herfst, toen lagen er tientallen mensen drie weken in de rij voor 19 moeilijker kavels. Dat komt door de energie die is losgekomen door de eerste zelfbouwers. Die bloggen, zitten op Facebook, vertellen verhalen. Er staan nu woningen, dat trekt aan, maakt het concreet, daar worden mensen enthousiast van. Dat kan je niet van bovenaf organiseren.
Het gebied trekt ook nieuwe creatieve bedrijven, zoals in het New Energy Docks, verzamelgebouw voor duurzame innovatie. Spraakmakend initiatief is De Ceuvel. Voor dit sterk vervuilde stukje grond langs het Van Hasseltkanaal was geen geld voor schoonmaak. 'Dan doen we alles bovengronds', stelde een bonte verzameling creatievelingen voor. Ze trokken woonboten op het land en bouwden steigers die als verhoogde trottoirs de woningen verbinden, met daaronder alle leidingen en een 'tuin' die de grond over de jaren heen een beetje schoner moet gaan maken. Een duurzaam mini-dorp, met café-restaurant, dat veel aandacht trekt.
Het eigendom van de grond in Buiksloterham is versplinterd over gemeente, particulieren (vooral bedrijven) en ontwikkelaars. Alsema: 'Die rommeligheid leidt ook tot dynamiek en zorgt voor vrijheid.'
Alsema laat een kaart zien met het bestemmingsplan: ruwweg is aangegeven waar de functies moeten komen: groen, werk en wonen en combinaties. Alsema: 'Niemand die zegt dat Buiksloterham puur een woonwijk moet worden. De bestaande bedrijven hoeven dus niet te vrezen. Behalve als ze echt stinken of herrie maken, dan wordt het lastiger.
Het bestemmingsplan laat veel open. Alsema: 'Toen zeiden wij: we willen meepraten over invulling en vormgeving.' Hij heeft zichzelf benoemd tot kwartiermaker en is naar het stadsdeel gegaan om te vragen of ze hem daar voor wilden inhuren. Uiteindelijk zeiden ze ja, voor twee dagen per week, voor één jaar (2014). Hij werkt nu aan de uitwerking voor een vervolg.
Burgerinitiatief wordt collectief idee
Belangrijke stap was om alle stake holders bij elkaar te zetten, een tafel van 20 om een programma van eisen, visie en ambitie neer te leggen. Aan die tafel zitten de zelfbouwers, de corporaties Alliantie en Eigen Haard, de gemeente en het stadsdeel, ondernemers, kleine en grote ontwikkelaars, architecten, Nuon, Alliander, Westpoort Warmte en Waternet. Alsema: 'Juist de nutsbedrijven zijn mede de grote stimulator, zij willen innovatie en zien Buiksloterham als een laboratorium voor duurzaam wonen en werken. De corporaties haken in op het enthousiasme dat is losgemaakt en zien kansen om bewoners meer te betrekken bij hun woonomgeving. Zij hebben stukken grond waar zij sociale woningbouw willen neerzetten in combinatie met vrij bouwen. De gemeente stimuleert en initieert innovatieve oplossingen voor grootstedelijke uitdagingen, nutsbedrijven zoeken laboratoria waar dingen uitgeprobeerd kunnen worden. Wij, de bewoners en de creatieve bedrijfjes zoals Metabolic, zorgen voor de sprankeling, wij zijn ondernemend, zijn grensopzoekers, hebben nieuwe ideeën, hergebruiken materialen en proberen nieuwe methodes en materialen.'
Binnen een paar maanden lag er een gedegen onderzoek en manifest, met financiële hulp van Waternet, de Alliantie, de gemeente en het Stadsdeel. 'Ons voorstel is van Buiksloterham een circulaire wijk te maken: met allemaal verschillende stromen: het afval(water) lokaal scheiden en verwerken, eigen energie opwekken, waterhuishouding en -beheer anders organiseren, etc. Hier staan straks 3000 woningen, daarmee heb je de massa voor zulke ideeën en projecten. Daarom vinden de nutsbedrijven het interessant om aan te schuiven aan tafel.'
Daarmee is het geen puur burgerinitiatief meer. 'Het is een collectief idee geworden, van kleine bewoners en grote partijen, een coöperatieve vorm van gebiedsontwikkeling. Je hebt elkaar nodig. Top down en bottom-up tegelijk. Het gaat niet alleen van onder komen, zoveel actieve burgers zijn er ook niet. Maar betrokken burgers met kennis zwengelen het wel mede aan. Dit is de kracht van de crowd. Je hebt met 30 bewoners een crowd, die zorgt voor energie en andere partijen springen daar op in.'
'Trekkers zijn belangrijk. De zelfbouwers zijn architecten, ontwerpers, kunstenaars, zzp’ers die het klappen van de zweep kennen. Daar komt dan ook weer kritiek op. Dan zegt de gemeente: “Jullie zijn geen bewoner, jullie zijn professionals”. Dat klopt, maar ben je dan geen burger en bewoner? Wat willen ze dan? Het is een geweldige kans om met deze eerste, kritische geesten een betrokken wijk te bouwen. De burger die meehobbelt komt vanzelf wel. Die is ook nodig, want maakt de massa.'
Jullie eigenen je dit toe. Wat te zeggen van nog onbekende toekomstige bewoners die dat circulaire niet willen?
'Die gaan ergens anders wonen misschien? Met de geplande aantallen bewoners en het huidige bestemmingsplan heb je straks 10.000 auto's op te bergen in Buiksloterham. Dat kun je beperken door mobiliteit anders te organiseren en te faciliteren – dat soort ideeën, als je dat niet wilt, neem je hier geen huis of kom je met een nog beter idee.'
Wat is jullie recht van spreken? Jullie zijn toevallig de eerste bewoners.
'Dat klopt. Daarom kan dit ook alleen in een te ontwikkelen of beter gezegd te transformeren wijk, niet in een bestaande. Het draagvlak is door de tafel van 20 met stake holders wel heel breed.'
Wie zegt uiteindelijk ja of nee? De gemeente?
Alsema ferm: 'Nee, de tafel van 20. Eigen Haard vroeg op een gegeven moment: wie heeft de regie? En daarbij keken ze naar de gemeente. Die zei: nee. De vertegenwoordiger van het Stadsdeel Noord zei ook nee. Beiden vonden dat de tafel beslist. Echt waar. Daarom denken we na over de organisatievorm. Moeten we niet een coöperatie worden waar iedereen een manifest ondertekent waarmee je de circulariteit onderschrijft, waar iedereen lid van kan worden, van gemeente en corporaties tot burgers? Dan moet je als partij met de billen bloot. En het kan geld kosten, maar ook opleveren. Probleem is het verschil tussen de kleine en grote jongens, bewoners en andere partijen. Moeten die dan een even grote stem krijgen? Dat weten we allemaal nog niet. Nu zijn we nog eensgezind. Voorlopig gaat het gesprek over de ambitie en visie, daarmee gaan we door tot er een hand shake is. Dan gaan we politiek, gemeente, Rijk, ondernemers, EU, bedrijven en burgers vragen: help ons hierbij.'
Hij glimlacht. 'Ik ben natuurlijk enthousiast en een beetje een fantast. Ik vertel het zoals ik droom dat het wordt. We zijn pas een jaar bezig en nu is er al zoveel weerklank, iedereen slaat ons op de schouder: zelfbouw!, bewonersinitiatief!, bottom-up! De wethouder wil met ons op de foto. Dat is de kracht van het narratief. Maar naast graaf- en heimachines, een paar huizen, plannen en visie is er nog niet zo veel.’
‘Dat dit kan komt mede doordat de markt op zijn gat ligt. Als de economie weer aantrekt klopt het grootkapitaal weer op de deur. Zolang er geen geld is voor grote projecten springen burgers en innovatieve (tijdelijke) projecten in dat gat. Burgers zijn eigenwijzer en geïnformeerder dan voorheen. En in Nederland en zeker in Amsterdam-Noord is afstand tussen burger, nutsbedrijven en gemeente klein. Dan kan er al snel iets.'