In uw essay haalt u onderzoek aan waaruit blijkt dat ouderen het meest tevreden leeftijdscohort zijn. Véél tevredener dan dertigers en veertigers. Dat is toch goed nieuws?
‘Dat is zeker goed nieuws. Maar geluk is niet hetzelfde als tevredenheid. Ouderen geven dan wel aan dat ze tevreden zijn, maar tegelijkertijd zeggen ze ook dat het leven geen ‘zin’ meer heeft. Ze missen iets zinnigs in hun leven. Willen we weten wat gelukkig oud worden betekent, dan moeten we voorbij gezondheid en tevredenheid denken. Geluk is volgens mij gezondheid plus tevredenheid plus zingeving.’
‘In debatten over ondersteuning aan ouderen gaat het vooral over hun fysieke gezondheid. Dat is ook makkelijk(er) dan ondersteuning bij het vinden van zingeving. Bij gezondheid kan je iemand iets voorschrijven, een pil, een behandeling, een hulpmiddel. Dokters weten wat het lichaam nodig heeft. Maar wat een mens nodig heeft om weer zin in het leven te krijgen, dat is ingewikkelder en individueel sterk verschillend. Zingeving moet iemand zelf vinden. Dat komt voort uit iemands unieke levensloop en iemands unieke waardensysteem.’
‘Tegenwoordig worden “meedoen” en “zingeving” al vaker meegenomen in de hulp en ondersteuning. Je ziet dat bijvoorbeeld bij lokale experimenten met het Leefplezierplan van de Leyden academy, die het ‘zorgplan’ verbreedden van zorg naar plezier en welbevinden. Maar (hulp bij) het vinden van zingeving voor ouderen is nog geen common good. Dit essay geeft een aanzet van hoe je dat kan doen.’
Wat weten we al over zingeving? Op welke manieren vinden mensen zingeving?
‘Daarbij kan je denken aan religie. Het wordt grijpbaarder als je denkt over zingeving als een reden voor iemand om ’s ochtends uit bed te komen. Wat maakt dat je zin hebt om aan de dag te beginnen? In eerdere levensfasen is dat school of werk. Veel mensen identificeren zich sterk met hun werk. Maatschappelijk wordt dat ook gezien als belangrijkste bijdrage van een mens: iemands carrière. Na het pensioen valt die werkidentiteit weg.’
‘Voor ouderen lijken er min of meer twee opties na het pensioen: vrijwilligerswerk of mantelzorg. Neemt de (lichamelijke) kwetsbaarheid van de oudere toe, dan lijkt er nog één rol over te blijven: die van zorgontvanger.’
‘Hier zit volgens mij het probleem. Vitale ouderen, de ouderen in “de derde levensfase”, zoals gerontologen dat noemen, maar met name kwetsbare ouderen, in de “vierde levensfase” moeten meer mogen zijn dan alleen zorgontvanger. Ik denk dat het humaner is om hen een diverser palet aan mogelijke maatschappelijke rollen te bieden. Net zoals in eerdere levensfasen moeten gepensioneerden zin kunnen vinden in studie, werk, familie, sport en cultuur.’
Wie is er verantwoordelijk voor het gelukkig oud worden?
‘In eerste instantie de ouderen zelf. Vooral hoger opgeleide, welgestelde ouderen acht ik in staat zelf plekken te vinden van zinnige daginvulling met vaak een maatschappelijke bijdrage.’
‘Maar er zijn ook mensen die niet gewend zijn dat er voor hen plek is, een podium is dat ze mogen innemen. Mensen die “nooit iets gevraagd” is. Vaak zijn dat mensen met een lagere opleiding en een lager inkomen. Zij hebben vaak wat minder zelfvertrouwen, zijn minder gewend dat ze hun leven zelf vorm kunnen en mogen geven.’
‘Neem bijvoorbeeld een ouder stel, Stien en Aad. Aad was stratenmaker, Stien verdiende bij als schoonmaakster. Hun kinderen zijn in een andere provincie gaan wonen. ’s Avonds kijken ze vooral tv en daar waren ze tevreden mee. Maar dan overlijdt Stien. Aad kijkt nog steeds elke avond tv, maar hij mist Stien verschrikkelijk. Hij heeft nooit geleerd om nieuwe contacten te leggen en hij weet ook niet hoe hij het aanbod van activiteiten in zijn buurt kan verkennen. Het risico is dat hij ernstig vereenzaamt en daardoor fysiek en mentaal achteruit gaat. Als we Aad vinden als hij uiteindelijk verward in een vervuild huis leeft, zijn we te laat.’
‘Mensen voor wie het niet vanzelfsprekend is om te zoeken naar zingeving, kunnen we helpen bij die zoektocht. Iedereen moet de kans krijgen om z’n passie te vinden en uit te voeren. Ook als ze mentaal of fysiek achteruit gaan, of als ze niet over voldoende geld beschikken om hulp in de schakelen, of de vaardigheden missen om zelf zo’n platform te vinden.’
In uw essay geeft u veel voorbeelden van zingeving vinden via kunst. Bijvoorbeeld van het toneelstuk dat ouderen samen met kunstenaars maken. Waarom ligt de oplossing volgens u in kunst?
‘Het is een middel om je passies te ontdekken. Kunst prikkelt de fantasie van mensen. Het is een vrijplaats om de grenzen van je eigen identiteit te verkennen en op te rekken. Dat kan in een toneelstuk dat je samen doet, op een dansavond of bij een interactief museumbezoek. ’
‘Verwar het niet met het schilderclubje als tijdverdrijf om iemand bezig te houden. Dat is nadrukkelijk niet wat ik bedoel. Met kunst als tijdverdrijf ben je niet bezig met het vinden van zingeving. Schilderen als men daar geen zin in heeft, draagt niet bij aan het vinden van zingeving. Daar wordt niemand beter van.’
‘Daarom noem ik het in mijn essay co-creatieve gemeenschappen. Het gaat erom dat mensen samenwerken, zoeken, ontdekken. Het maken van kunst brengt allerlei hersenprocessen op gang waardoor je weer nieuwe inzichten krijgt. Via co-creatieve gemeenschappen kan je ontdekken waar je passie ligt, en die passie kan prima buiten de kunst liggen. Een passie voor tuinieren of techniek bijvoorbeeld.’
Is dat nog mogelijk in tijden van corona? De ouderen mogen nauwelijks samenkomen en de culturele sector krijgt harde klappen.
‘Het wordt een van de grote opgaven de komende tijd. Hoe houden we het sociale en culturele leven in stand? Ook voor ouderen, zodat de eenzaamheid en somberte die tijdens de coronatijd toenam, niet de kop opsteekt. Naast investeringen om de economie en de zorg overeind te houden, zal er ook geïnvesteerd moeten worden in sociale en culturele sector. Gelukkig zien we al creatieve oplossingen in die sectoren om geïsoleerde ouderen betrokken te houden zodat ze niet vereenzamen. Ook zijn er inspirerende voorbeelden van alternatieven voor kunstvormen, zoals zangkoren, om ouderen de kans te geven hun passie en plezier te houden in deze voor hen extra moeilijke coronatijd.’
Sterre ten Houte de Lange is journalist.
Lees hier het SCP-essay: Gelukkig Ouder Worden in een Veranderende Samenleving: Een Pleidooi voor Zingeving en Creativiteit.
Foto: Bas Bogers (Straatfotografie.com)