In 463 voor Chr. speelt het stuk De smekelingen van de tragediedichter Aeschylus voor een massapubliek van Atheense burgers. Een grote groep meisjes en een oude man rennen het toneel op. De meisjes zien eruit als vreemdelingen: donkere huidskleur en kleren die er niet Grieks uitzien. In hun allereerste woorden roepen ze Zeus aan, als beschermer van smekelingen. Dat is wat deze vrouwen zijn: smekelingen, of in onze woorden: asielzoekers. De vrouwen zijn gevlucht uit Egypte, vlakbij Syrië vandaan, samen met hun vader Danaüs. Ze zoeken asiel in de Griekse stad Argos.
Dilemma
Het Atheense publiek kent zijn mythologie en herkent de Danaïden, de vijftig dochters van Danaüs. De meisjes zijn op de vlucht voor een gedwongen huwelijk met hun vijftig neven. Ze hebben niets misdaan, maar zijn wanhopig op zoek naar veiligheid en bescherming. De hulp moet komen van de Griekse koning Pelasgus. Die voelt de morele verplichting om te helpen, maar hij ziet ook het gevaar.
‘Het is nogal wat, wat jullie vragen’
De meisjes worden achtervolgd door de neven met een hele legermacht en als Pelasgus ze asiel verleent, stelt hij zijn eigen gemeenschap bloot aan oorlog. ‘Het is nogal wat, wat jullie vragen’, zegt hij, ‘dat wij voor jullie een oorlog ondernemen.’ Deze meisjes kunnen een splijtzwam vormen in zijn gemeenschap, weet hij. De meisjes doen een emotioneel beroep op rechtvaardigheid, en op hun status als weerloze smekelingen, beschermd door de oppergod Zeus.
Ze deinzen ook niet terug voor religieuze chantage: als Pelasgus ze niet helpt, dan plegen ze zelfmoord op het altaar, en daarmee zullen ze de hele stad bezoedelen. Pelasgus is binnen de kortste keren in een enorm probleem beland. Dit moet aan het volk worden voorgelegd, want ook deze alleenheerser begrijpt dat hij draagvlak nodig heeft.
Consequenties
De nieuwkomers komen niet uit een democratie: hij kan toch gewoon een besluit nemen? ‘Jíj bent de stad, jíj bent het volk’, zeggen ze. Maar koning Pelasgus is al een protodemocraat: ‘Ik ga dit niet doen zonder mijn volk’, zegt hij, ‘ook al heb ik de macht daartoe. Want ik ben bang dat ze dan op een kwade dag van mij zeggen: door een stel immigranten te respecteren, heb je de stad kapot gemaakt.’ Uiteindelijk verleent de volksvergadering de Danaïden een legale verblijfstatus die de Atheners ook in het echt kennen.
Griekse tragedies zien er niet tegenop problemen in al hun complexiteit op te voeren
Klaar is het daarmee echter niet, want het leger van de neven komt er wel aan. Daar eindigt het stuk. Evengoed weten de Atheners hoe het verder zal gaan: de meisjes worden gedwongen tot een huwelijk, maar ze doden allemaal, op één na, hun echtgenoten in de huwelijksnacht. Dat moet wel invloed hebben gehad op hoe de Atheners de eerdere claim op onschuld van de meisjes aanhoorden.
Aan de andere kant weten de Atheners dat nóg weer later in het verhaal de integratie uiteindelijk zo succesvol is dat alle Grieken die de Trojaanse oorlog winnen afstammelingen zijn van Danaüs. Inderdaad via de ene dochter die geen moord begaat. Griekse tragedies zien er niet tegenop problemen in al hun complexiteit op te voeren.
Asylia
Hoe zat het eigenlijk in de historische werkelijkheid met antieke asielzoekers? Onze term asiel komt van de oud-Griekse woorden: a-sylos, (onschendbaar) of asylia (bescherming tegen geweld, onschendbaarheid). Er zijn bepaalde plaatsen, tempels, altaren, waar je niets van mag wegslepen of roven – het Griekse werkwoord is sylao, en a-sylia betekent dus dat je dat niet mag doen. Een smekeling die zijn of haar toevlucht heeft genomen op zo’n beschermde plek, is zelf ook eigendom van de godheid geworden: hij of zij is op dat moment onschendbaar.
Morele waarden die ongeschreven van generatie op generatie worden doorgegeven
De Grieken erkenden dat relaties met je medemensen morele verplichtingen met zich meebrengen. Je handelt ethisch als je zorgt voor je ouders, gasten goed behandelt, de doden een waardige begrafenis geeft, én hulp biedt aan smekelingen. Er zit iets heiligs aan die verplichtingen. Het zijn allemaal relaties tussen mensen die de speciale aandacht van de goden hebben. Morele waarden die ongeschreven van generatie op generatie worden doorgegeven.
Afwegingen
Heeft een smekeling dan automatisch recht op hulp en bescherming? Niet helemaal. Als iemand zich eenmaal tot asielzoeker heeft verklaard, onderbouwt die persoon zijn of haar hulpvraag met argumenten. Dat deden ook de Danaïden: ‘We zijn onschuldige slachtoffers van agressie, we worden vervolgd, het recht staat aan onze kant. U heeft de heilige plicht om ons te helpen. Als u niet helpt, dan creëren we een rituele besmetting voor u en uw stad.’
Dat is de casus van deze asielzoekers. Hun argumenten moeten gewogen en geëvalueerd worden, pas dan valt er een besluit. De koning realiseert zich ten volle de tegenargumenten die er zijn – het gevaar voor de eigen stad - maar de volksvergadering vindt dat het belang van de asielzoeker prevaleert.
In de praktijk was in de oudheid het bieden van hulp de norm. Maar ook toen konden er problemen ontstaan. Bijvoorbeeld als te veel mensen of ongewenste elementen, zoals veroordeelde criminelen, een beroep deden op die status. Of als je door een smekeling te beschermen deel kon worden van een gewapend conflict. Dan probeerden Griekse steden soms ook om smekelingen kwijt te raken.
Je moét mensen helpen die slachtoffer zijn van onrecht of dat dreigen te worden
Wat ze nooit deden, was zo maar het asielrecht verwerpen. In plaats daarvan werden er ad hoc maatregelen genomen. Bij grote toestroom en lang verblijf kon dat bijvoorbeeld ook een soort bed-bad-en-broodregeling zijn. Soms werd het tijdelijk moeilijker gemaakt dat mensen een heiligdom konden bereiken waar ze asiel konden claimen, of werden criminelen van zulke plekken geweerd. Maar er was altijd ongemak over de beperkingen. Want de norm zelf stond steeds als een paal boven water. Je moét mensen helpen die slachtoffer zijn van onrecht of dat dreigen te worden.
Kwetsbaar
Het Griekse instituut van asylia berust op empathisch inzicht in de kwetsbaarheid van elke mens. Dat weerhield ze er niet van om op het toneel alle kanten van de problematiek te laten zien. Deze omweg via de literatuur maakt duidelijk dat het asieldebat toen maar ook nu niet gevoerd moet worden op basis van emoties als angst en woede. Bijna 2500 jaar al weten we dat in het asieldebat menselijkheid en empathie de boventoon zou moeten voeren.
Ineke Sluiter is universiteitshoogleraar aan de Universiteit Leiden en hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan het Leiden University Centre for the Arts in Society
Foto: Egisto Sani (Flickr Creative Commons)