De vraag in de enquête was om in percentages aan te geven waar lezers hun maatschappelijke positie aan toeschrijven: de eigen inzet, hulp van familie en naasten, het netwerk en de overheid. De eigen inzet komt als meest impactvol uit de bus met een gemiddelde score van 43,1 procent (zie figuur). Familie (19,4 procent) en het eigen netwerk (14,2 procent) krijgen samen met 33,6 procent ook een belangrijke rol toebedeeld. De toegeschreven bijdrage van de overheid komt gemiddeld uit op 23,3 procent.
Eigen kunnen
Kennelijk hebben de lezers van Sociale Vraagstukken een groot geloof in de meritocratie en zien zij slechts een bescheiden invloed van de verzorgingsstaat met al zijn stimulerende regelingen.
De deelnemers aan het onderzoek zijn in meerderheid hoger opgeleide 50-plussers met een bovenmodaal persoonlijk inkomen. Ongeveer 60 procent heeft een persoonlijk netto jaarinkomen van 40.000 euro of meer.
De radicaal-rechtse partijen PVV en Forum voor Democratie krijgen nul stemmen
Ze stemmen in meerderheid links - 156 van de 220 deelnemers: GL-PvdA (118), PvdD (28), SP (6), DENK (2) en BIJ1 (2).
Ook gaan er stemmen naar middenpartijen zoals D66 en CDA. Van de rechtse partijen scoort de VVD drie stemmen en de SGP één stem. De radicaal-rechtse partijen PVV en Forum voor Democratie krijgen nul stemmen.
Verantwoordelijkheidsgevoel
Begin 2025 hebben we dezelfde vraag voorgelegd aan een veel grotere groep hoogopgeleide en bovengemiddeld welvarende Nederlanders. Van de 1275 deelnemers aan die representatieve survey geeft 62 procent te kennen dat de eigen inzet het meest impactvol is als het gaat om hun maatschappelijk succes. De bijdrage van de overheid scoort bij deze groep slechts 13 procent. De politieke voorkeur lijkt van invloed.
De enquête en de survey zijn onderdeel van een groter onderzoek van Sociale Vraagstukken, de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit voor Humanistiek naar het maatschappelijke verantwoordelijkheidsgevoel van welvarende mensen. Dat gebeurt ruwweg langs deze drie vragen: wat doet de maatschappij voor mij, wat doe ik voor de maatschappij en hoe kijk ik aan tegen maatschappelijke verantwoordelijkheid (zoals bijvoorbeeld belasting betalen)?
Meer dan 90 procent van de bevraagden in de enquête onder lezers van Sociale Vraagstukken voelt zich maatschappelijk verantwoordelijk, gedefinieerd als: de verantwoordelijkheid om iets te doen voor de samenleving. We legden de respondenten voorbeelden voor en kregen als antwoorden: giften (79 procent), vrijwilligerswerk (70 procent), mantelzorg (39 procent), burenhulp (38 procent), verantwoord consumptiegedrag (72 procent), collega’s helpen (42 procent), burgerinitiatieven (29 procent), keuze van werk of opleiding (60 procent), verkiezings- of referenda-deelname (77procent), demonstreren of protesteren (35 procent), mensen aanspreken op onwenselijk gedrag (46 procent).
Ik probeer in mijn omgeving zoveel mogelijk sociale contacten te onderhouden
Als toelichting bij vrijwilligerswerk lezen we bijvoorbeeld dit: ‘Ik ben vrijwilliger in een inloophuis en actief in een kerkelijke gemeente. Ik probeer in mijn omgeving zoveel mogelijk sociale contacten te onderhouden. Als oudere ben ik me steeds meer bewust van het belang ervan.’
Betrokken
Op de vraag aan de respondenten om zelf voorbeelden te noemen, geven velen aan dat zij milieubewust proberen te handelen, bijvoorbeeld door tweedehands alternatieven te verkiezen boven nieuwe producten van grote webshops, minder of niet te vliegen, of vegetarisch te eten.
Een paar citaten ter illustratie: ‘Ontmoetingen organiseren. De buurt is de schaal waar de sociale omslag binnen het kunnen ligt van elk individu. Als je daaraan werkt, internaliseer je die maatschappelijke verantwoordelijkheid.’ En: ‘Compassie en begrip hebben voor de mensen om mij heen, de manier waarop ik mijn geld uitgeef (duurzaam, ethisch, lokaal), en gesprekken aangaan als ik denk of voel dat iemands bestaansrecht in twijfel of in gevaar wordt gebracht.’
De stemming over de huidige staat van de democratie is weinig positief
Van de respondenten zetten achttien mensen zich actief in voor de (lokale) politiek. De stemming over de huidige staat van de democratie is weinig positief. De politiek is volgens een lezer ‘dermate versplinterd en verbitterd’ dat het vertrouwen in de overheid steeds minder wordt, en men zou meer ‘politiek bewust en betrokken moeten zijn bij de democratie’.
Overheidsrol
De enthousiaste inzet van de respondenten spoort met de perceptie van de gemiddelde Nederlander volgens onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Door de bank genomen vinden Nederlanders dat ze zelf de meeste verantwoordelijkheid dragen om een bijdrage te leveren aan de maatschappelijke opgaven, samen met maatschappelijke organisaties.
Ze zouden wel graag zien dat de landelijke overheid in de meeste gevallen meer doet dan ze nu doet – behalve bij jezelf je leven lang ontwikkelen en bij het bevorderen van de eigen gezondheid. Bij de gezondheidszorg en het zorgen voor bestaanszekerheid zijn de ogen nadrukkelijk op de overheid gericht).
Belasting
Als het gaat om belasting betalen zijn de deelnemende Sociale Vraagstukken-lezers uitgesproken: 69 procent is erop tegen dat mensen binnen de regels alle ruimte nemen om zo min mogelijk belasting te betalen. Rond de 79 procent is tevreden met de belasting die ze moeten betalen, of wil zelfs meer betalen. Zo mag de hypotheekrenteaftrek volgens meerdere welgestelde respondenten afgeschaft, en mag de belasting op vermogen omhoog. Er zijn ook mensen, de resterende 21 procent, die vinden dat ze te veel belasting betalen.
Een lezer: ‘We zijn niet rijk, maar ook niet arm. Ik vind dat wij in verhouding te veel betalen. We vallen tussen wal en schip.’ Een andere lezer vindt dat belastinggeld aan de verkeerde zaken wordt besteed: ‘Ik zou graag meer betalen als er goede dingen mee gedaan werden, maar nu zie ik met lede ogen aan waarop er bezuinigd wordt en hoe er geïnvesteerd wordt in repressie.’
De respondenten verschillen meer met elkaar als het gaat over de vraag of rijkeren en hoger opgeleiden een grotere maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. Zo geeft grofweg de helft aan dat alle lagen van de samenleving eenzelfde verantwoordelijkheid hebben voor het algemeen belang.
Privilege geeft verantwoordelijkheid, in ieder geval in morele zin
Een paar verhelderende uitspraken: ‘Het kinderwerk hier in de wijk wordt vooral gedragen door mensen met een mbo-achtergrond. Er zijn hele wijken vol met hoger opgeleiden waar men alleen komt om te avondeten en slapen.’ En: ‘Privilege geeft verantwoordelijkheid, in ieder geval in morele zin. Daarom stoort het mij enorm dat juist bij hoogopgeleiden het egoïsme, machtsmisbruik en gegraai zo welig tiert.’
Samenvattend
De overgrote meerderheid van de respondenten geeft te kennen maatschappelijke verantwoordelijkheid te voelen, en geeft daar ook op diverse manieren praktische invulling aan. Ze bekommeren zich om het milieu, dierenwelzijn, de buurt, de lokale en internationale politiek, en om de mensen om hen heen.
Onvrede over de huidige staat van de democratie en bijhorende beleidskeuzes lijkt eerder strijdbaar dan terughoudend te maken. Alhoewel de deelnemers aan de enquête zich overwegend solidair opstellen richting de samenleving wordt het persoonlijke succes vooral verklaard uit de eigen inzet.
Peter Matsuura is student van de Research Master Social Sciences aan de Universiteit van Amsterdam. Marcel Ham is hoofdredacteur van Sociale Vraagstukken. De enquête onder lezers van Sociale Vraagstukken is onderdeel van een groter onderzoek van Sociale Vraagstukken, de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit voor Humanistiek naar het maatschappelijke verantwoordelijkheidsgevoel van welvarende mensen.
Foto: Kampus Production via Pexels.com