Het cultureel netwerk van scholen in het speciaal onderwijs is kleiner dan die van de reguliere scholen. Ons onderzoek Kunst en cultuur voor jou en mij? toont aan dat de verstandelijke of fysieke beperking van de leerlingen die ongelijkheid deels verklaart. Maar het is slechts een van de factoren die eraan ten grondslag liggen dat het speciaal onderwijs vergelijkenderwijs minder ruimte biedt voor culturele activiteiten, zoals theater- of muzieklessen.
Barrières
Er zijn ook andere redenen. Denk daarbij met name aan: het soort beperking van kinderen, de afstand tussen school en thuis, de afhankelijkheid van het leerlingenvervoer, het energieniveau van de leerlingen, het gezinsinkomen en de overbelasting van ouders.
‘Ik kon mijn moeder niet vragen om me ook nog naar muziekles te brengen’
Overbelaste ouders en verzorgers hebben vaak geen energie om vervoer naar kunst- of culturele activiteiten te organiseren. Ook de kinderen zelf aarzelen daardoor. ‘Ik kon mijn moeder niet vragen om me ook nog naar muziekles te brengen.’
De optelsom van redenen en barrières maakt dat leerlingen in het speciaal onderwijs een belangrijke stimulans mislopen voor hun creatieve en persoonlijke ontwikkeling. Daardoor wordt de kansenongelijkheid tussen kinderen allengs groter.
Goed voorbeeld
Het is overigens niet alleen kommer en kwel. Tijdens ons onderzoek zijn we verschillende good practices op het spoor gekomen. Een daarvan neemt ons mee terug in de tijd.
Hoe kan ik mijn zoon de ontplooiingsmogelijkheden geven die ik zelf heb gehad?
Een vader van een jongen met het syndroom van Down klopte enige jaren geleden aan bij Cultuurhuis Wherelant en de muziekschool in Purmerend. Zijn harde bevinding: geen van beide instellingen bood theaterlessen voor zijn zoon aan. De vader, zelf actief binnen het amateurtheater, vroeg zich af: hoe kan ik mijn zoon de ontplooiingsmogelijkheden geven die ik zelf heb gehad?
Samen met Cultuurhuis Wherelant zette hij zich in voor een inclusief cultuuraanbod. Dankzij zijn inspanningen en die van het cultuurhuis is er nu een tweejarige professionele acteursopleiding voor mensen met een verstandelijke beperking. Deze opleiding is een kans voor mensen met een beperking die hun talent onvoldoende kunnen ontplooien in de dagbesteding en die bij een reguliere theateropleiding niet worden aangenomen.
De acteurs met een beperking gaan onder leiding van een regisseur het podium op met acteurs zonder beperking. De meerwaarde bestaat er onder anderen uit dat de laatsten alle teksten uit het hoofd kennen, terwijl de eersten hen dwingen tot humor en authenticiteit.
Ster
Ook het professionele dansgezelschap Introdans uit Arnhem werkt met leerlingen in het (voortgezet) speciaal onderwijs. Negen jaar geleden startten ze een samenwerking met De Onderwijsspecialisten, een samenwerkingsverband van speciaal onderwijsscholen in Gelderland.
Na het optreden straalden zowel de leerlingen als de ouders
Samen hebben ze verschillende co-creaties gerealiseerd, waaronder Bal Speciaal. Deze avondvullende dansvoorstelling liet zien dat de kinderen veel meer kunnen dan vaak wordt gedacht, Na het optreden straalden zowel de leerlingen als de ouders. ‘Opeens was hun kind niet meer een zorg, maar een ster.’
Wat kunnen we leren van deze good practices en van de overige bevindingen uit ons onderzoek?
Lessen
Ten eerste zouden zorg en welzijn moeten erkennen dat kunst en cultuur bijdragen aan de kwaliteit van leven. Fysiek, door kinderen bijvoorbeeld als ademtherapie een blaasinstrument te leren bespelen, maar vooral ook mentaal. In het verlengde van die erkenning moeten zorg en welzijn een visie ontwikkelen op hoe ze kunst en cultuur als doel of middel kunnen inzetten om het welbevinden van mensen te versterken. Dat kunnen ze echter niet alleen, samenwerking met culturele partners uit de omgeving is vereist.
Ten tweede moeten de ouders en verzorgers worden ondersteund. Ze hebben door de zorgdruk vaak niet de ruimte om te investeren in de culturele ontwikkeling van hun kind. Een kunst- en cultuurmaatje kan deze taak op zich nemen en voor het kind en de ouders culturele activiteiten organiseren.
Ten derde kunnen gemeenten kunsteducatie toegankelijker maken door een gespecialiseerd cultureel aanbod te ontwikkelen. Stel een regionale cultuurcoach aan, want misschien heeft de ene gemeente geen speciaal onderwijsvoorzieningen en gaan de kinderen met een beperking in de andere gemeente naar school. Idealiter moeten gemeenten het toegankelijk maken van buitenschoolse cultuureducatie voor alle kinderen en jongeren als hun wettelijke taak gaan zien.
Kunst en cultuur dragen bij aan de kwaliteit van leven
Ten vierde is het goed als culturele instellingen clusters in het speciaal onderwijs kiezen waar en voor wie ze aanbod voor willen maken. Ze moeten investeren in langdurige gezamenlijke creatie en locatie. Ook moeten culturele instellingen ervoor zorgen dat hun aanbod voor leerlingen met een beperking zichtbaarder is zodat kinderen, ouders en scholen ervan weten en zich welkom voelen.
Overstijgend
Op basis van deze vier aanbevelingen kan er per domein gewerkt worden aan inclusieve cultuureducatie voor leerlingen in het speciaal onderwijs. Met één kanttekening: willen we de barrières slechten en daarmee de ongelijkheid tussen speciaal en regulier onderwijs op het gebied van cultuureducatie opheffen, dan moet we alle domeinen - school, cultuur en zorg - erbij betrekken. Dat vereist wel dat er overzicht en regie is.
Kunst en cultuur dragen bij aan de kwaliteit van leven. Ze hebben een positieve invloed op het welbevinden, de zelfexpressie, de sociale ontwikkeling en de creativiteit van kinderen. Alle reden dus om een sterk cultureel systeem te ontwikkelen voor leerlingen in het speciaal onderwijs.
Melissa Bremmer is lector kunsteducatie aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Marian van Miert is specialist cultuureducatie bij LKCA (Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst). Emma Staals, trainee Cultuureducatie bij LKCA, was mede betrokken bij de totstandkoming van dit artikel.
Foto: Still van Youtube video: Pier de Boer prijs genomineerde: Tiuri (HandicapNL)