In eerste instantie lijkt het verlangen naar avontuur het verlangen naar vrijheid. Avontuur heeft te maken met buiten de gebaande paden treden, grenzen opzoeken en de sleur van alledag doorbreken. Als we beter kijken naar wat avontuur is dan komen we er achter dat dit wel mee valt. Sterker nog, avontuur gaat bij uitstek gepaard met vaststaande structuren.
Alle avonturen lijken op elkaar
Alle avonturenverhalen, of het nou gaat om oude mythes, middeleeuwse ridderromans of hedendaagse blockblusters, hebben dezelfde structuur. De eerste die dit goed in kaart bracht, was de Amerikaanse mythologie-onderzoeker Joseph Campbell. In zijn boek ‘The Hero with a Thousand Faces’ ontwaart hij een grondvorm in verhalen van over de hele wereld, die hij de ‘monomythe’ noemt. Die monomythe beschrijft de reis van de held, de ‘hero’s journey’, oftewel, het avontuur.
Hoewel dat avontuur uit veertien verschillende stappen bestaat, beperken we ons hier tot de grondvorm. Een doodgewoon iemand komt er op een dag achter voorbestemd te zijn voor iets groters dan hijzelf.
Onder leiding van een mentorfiguur verlaat deze held het alledaagse bestaan om een vreemde wereld te betreden. Na een reeks beproevingen komt de held aan bij zijn bestemming. Hij verslaat de slechterik, redt de prinses of vindt de schat. Met de vergaarde buit in handen keert hij terug naar de alledaagse wereld, waar hij niet langer een normaal iemand is, maar een belangrijke heerser, raadgever of krijger.
Dit is in een notendop het verhaal van alle mythologische helden, of het nou Odysseus, Jezus of Boeddha is. Het is ook het format van alle succesvolle avonturenfilms: ‘Star Wars, Harry Potter, The Matrix, Lord of the Rings’, noem maar op. Waar deze verhaalstructuur vandaan komt, is niet precies te zeggen.
Metafoor voor levensloop
Onderzoekers zoals Campbell stellen dat het een metafoor is van de levensloop van een mens, waarbij de verschillende stappen die de held doorloopt corresponderen met verschillende levensfases, van geboorte tot dood. De schat die te behalen is, is persoonlijke groei en het vinden van je rol in de samenleving.
Een andere verklaring is dat het verhaal ontstaan is vanuit onze eigen evolutie. Het vinden van de schat en het redden van de prinses zijn dan symbolen voor het vinden van voedsel en de voortplanting. Het is daarmee eigenlijk niets anders dan een instructie om de soort in stand te houden en om sociale cohesie te genereren.
Hoe je het ook wendt of keert, er is iets dat ons aanspreekt in het avontuur. Hoewel we de oorsprong niet precies weten, is er toch iets in te terug te vinden dat we kennen uit onze eigen levens, of beter gezegd, hoe we over onze eigen levens vertellen. Dat is het volgende punt: alles in een avonturenverhaal heeft betekenis. Er gebeurt niets dat niet in dienst staat van het te behalen doel en daarmee het avontuur zelf.
Alles dat op het pad van de held komt is op een of andere manier een les die geleerd moet worden om dichter bij het doel te komen. Alle personen die de held tegenkomt zijn bijvoorbeeld bepaalde archetypes die een bepaalde functie vertolken. De eerdergenoemde mentor instrueert de held over wat hij moet doen en de sidekick van de held leert hem dat hij het allemaal niet alleen aan kan.
Omdat alles in het avontuur betekenis heeft in licht van het doel, gebeurt er dus nooit iets triviaals. Het komt nooit voor dat de held net voor de beslissende veldslag ziek wordt en niet mee kan doen. Hij kijkt hoogstens weemoedig naar de horizon en overdenkt het verloop van zijn avontuur tot dan toe.
De betekenis van ontbijt in de tropen
Ditzelfde idee, dat van doelmatigheid en betekenisvolheid, zien we ook terug in onze eigen avonturen. Denk bijvoorbeeld aan iemand die vertelt over een reis waarin diegene zichzelf is tegengekomen. Ook hier betreedt iemand een vreemde wereld waar alles betekenis heeft. Ontbijten in eigen land is niet noemenswaardig, maar op een bijzondere plek in een exotisch oord wel.
Ook negatieve dingen die de hoofdpersoon overkomen, krijgen betekenis in het licht van het doel. Is iemands portemonnee gestolen? Dan was dit bijvoorbeeld een les in nederigheid, die het doel van het ‘zichzelf tegen komen’ dichterbij bracht. Met de gevonden schat van zelfkennis in huis kan de persoon terug keren naar het alledaagse bestaan, maar nu vol levenswijsheden.
We zien hetzelfde principe terug bij biografieën en documentaires over beroemde mensen. Bij de softwaremagnaat zien we het: die moet eerst uit een prestigieuze universiteit droppen om in de garage van zijn ouders de belangrijke vernieuwende ontdekking te doen. Een dal waar de held uit moet klimmen.
Doelgericht, voorbestemd of gewoon frustratie?
Het idee dat het leven een avontuur is, brengt uiteraard risico’s met zich mee. Maar soms op een andere manier dan we wellicht wensen. Het idee dat we allemaal op een of andere manier voorbestemd zijn, dat we figureren in een soort kosmisch script waarin alles betekenis heeft en ieder leven op een doel afstevent, leidt uiteindelijk alleen maar tot frustratie.
We zien dit de laatste tijd vooral op politiek niveau. Wie kent de foto’s niet van Poetin die met ontbloot bovenlichaam paard rijdt? Of neem Macron die op zijn eerste persfoto’s abseilt van een helikopter naar een onderzeeër. Beide heren zijn avonturiers. In nieuwe politieke bewegingen vindt avontuurlijk jargon gretig aftrek.
Denkfout
Uiteindelijk berust het denken in termen van avonturen op een denkfout. Heel kort gezegd is dat: alsof alle gebeurtenissen betekenis hebben. Avontuur is niet de structuur van de werkelijkheid zoals hij is, maar een structuur die wij er achteraf op plakken.
Dit betekent dat dingen ook op een andere manier verteld kunnen worden. De geschiedenis wordt uiteindelijk geschreven door de overwinnaars. Dat is waar op het niveau van beschavingen en legers, maar ook op het niveau van individuele mensenlevens.
Immers, als je uit het dal weet te klimmen, is het achteraf een belangrijke levensles. Maar voor iedere softwaremagnaat zijn er honderden die stoppen met school en niet beroemd en succesvol worden, die niet uit het dal weten te klimmen en voor wie er dus geen schat aan het eind van de reis ligt.
Simon Gusman doet promotieonderzoek naar het subjectiviteits- en zelfbegrip in de filosofie van Jean-Paul Sartre aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Arjen Kleinherenbrink is als filosoof verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zie ook: https://www.youtube.com/watch?v=RBojzDYc6Qg&t=2s
Foto: Joe Goldberg (Flickr Creative Commons)