‘Vooral ten tijde van polarisering is het goed om vriendschappen te sluiten en te behouden’, stelt Völker aan het begin van haar betoog. ‘Het belang van vriendschappen kennen we al heel lang. De Duitse Verlichtingsdichter Gotthold Ephraim Lessing (1779) schreef er een toneelstuk over: Nathan de Wijze. De titel van dit artikel is een citaat uit de vijfde scène uit het tweede bedrijf. Met zijn aanpassing van de ringparabel uit de Decamerone van de Middeleeuwse Italiaanse dichter Bocaccio, riep Lessing bijna 250 jaar geleden op tot (religieuze) tolerantie en vriendschap.’
Gemeenschappelijkheid
Vriendschap kan alleen bestaan, zegt Völker, als ‘mensen hun focus richten op wat ze met elkaar delen en gemeenschappelijk hebben, niet, zoals nu te vaak gebeurt, op wat hen onderscheidt.’
Vriendschap vormt niet alleen een tegenwicht tegen polarisatie, maar is ook tot steun in geïndividualiseerde samenlevingen
Ze noemt vriendschap een bijzondere vorm van verbinding. ‘Een relatie die niet samenhangt met instituties zoals het huwelijk, niet gebonden is aan een sociale setting, soms onmogelijk is, subversief en af en toe against all odds.
Vriendschap vormt niet alleen een tegenwicht tegen polarisatie, maar is ook tot steun in geïndividualiseerde samenlevingen waar mensen niet langer vanzelfsprekend beschikken over een netwerk van familieleden, buurtbewoners of collega’s.’
Völker wijst erop dat het hoge aantal scheidingen in ons land leidt tot grote leegte in het leven van mensen. ‘Een lacune die je in ieder geval deels kan opvullen met vriendschappen.’
Nog een reden waarom vriendschappen belangrijk zijn voor mensen, is dat ze zich kunnen onderscheiden met vrienden die sociaal aanzien genieten. ‘Let maar op als je ergens op een feestje bent: mensen scheppen maar al te graag op over hun vrienden.’
Tot slot, de Duitse psycholoog Markus Heinrichs liet volgens Völker via experimenten zien dat mensen het uitvoeren van taken als gemakkelijker ervaren als ze het samen met vrienden doen. Oftewel, vriendschap reduceert stress. Het omgekeerde zag je gebeuren tijdens de coronapandemie. Spanningen namen toen juist toe, omdat vrienden elkaar niet konden ontmoeten.
Zelfgekozen
Er zijn kortom meerdere redenen om vriendschappen aan te knopen, maar daarmee is nog niet gezegd wat er precies onder vriendschap wordt verstaan.
‘Een vriendschap is zelfgekozen, gaat dwars door alles heen en is een tikkeltje subversief’
De Griekse filosoof Aristoteles (384 – 322 v.Chr.) maakte in Ethica Nicomachea, een van zijn bekendstse werken, onderscheid in drie soorten vriendschappen. Vriendschappen gericht op wederzijds nut (collega’s buren), vriendschappen gefocust op het aangename (stapmaatje) en vriendschappen gebaseerd op het goede en het genot van elkaar. Je kunt vele vrienden hebben, maar deze derde vorm - de ware vriendschap - komt relatief weinig voor.
Al met al kun je concluderen dat een eenduidige definitie van vriendschap ontbreekt. Je kunt echter wel een aantal typische kenmerken onderscheiden, zegt Völker. ‘Een vriendschap is zelfgekozen, gaat dwars door alles heen, is een tikkeltje subversief en draait om vertrouwen en vertrouwd worden. Bovendien kent het een grote variatie in gehechtheid, frequentie, activiteiten en cultuur.’
Het gemiddelde leeftijdsverschil tussen vrienden is maximaal twaalf jaar
Dat vriendschap tussen mensen van belang is, lijkt evident, maar hoe maak je eigenlijk vrienden en met wie? Völker: ‘Uit onderzoek blijkt dat school, opleiding en via kinderen de beste mogelijkheden bieden voor potentiële vriendschappen. We hebben het dan over herhaalde ontmoetingen. Wat helpt daarbij is dat je uit je luie stoel komt, elkaar opzoekt, de ander aandacht geeft en vertrouwen schenkt, open bent, en het aandurft om een vriendschappelijke relatie aan te knopen.’
Selectief
Dat we selectief zijn in het kiezen van vrienden, blijkt uit een zelfs genetische homogeniteit. De genetische code van vrienden vertoont meer gemeenschappelijkheden dan die van random strangers. Völker verwijst naar de Britse antropoloog en evolutiebioloog Rubin Dunba ziet zeven filters voor vriendschap: taal, afkomst, opleiding, hobby’s, attitudes, humor en muzieksmaak. Ook leeftijd speelt een rol, het gemiddelde leeftijdsverschil tussen vrienden is maximaal twaalf jaar.
Vriendschappen kennen een duidelijk begin noch een duidelijk eind
Mannen vinden vooral vrienden tijdens activiteiten, vrouwen eerder bij het uitwisselen van gedachten en gevoelens. Een ander verschil tussen de beide seksen is dat mannen in vriendschappen vooral praten over politiek en sport, en vrouwen meer over relaties.
Licht
Vriendschappen kennen een duidelijk begin noch een duidelijk eind. We weten vaak niet wanneer onze vriendschappen zijn begonnen. Eenmaal ingebed in tijd, netwerk en context kunnen ze lang duren maar evenzo goed bedoeld of onbedoeld eindigen. Life events (verhuizing, scheiding), verwatering of actieve beëindiging: er zijn meerdere oorzaken waardoor vriendschappen op de klippen kunnen lopen.
‘Arendt beschreef vriendschap als een relatietype dat onmisbaar is voor elke samenleving’
Het wellicht bekendste nummer van de band Het Goede Doel is Vriendschap, een liedje dat vriendschap als een illusie neerzet. Ten onrechte, vindt Völker. Zij verwijst liever naar de filosofe Hannah Arendt. In haar dankwoord na de ontvangst van de Lessingprijs van de stad Hamburg in 1959 benadrukte Arendt niet alleen het belang van vriendschap maar voegde er tevens een nieuwe dimensie aan toe. Völker: ‘Ze beschreef het als een relatietype dat onmisbaar is voor elke samenleving, vooral maar zeker niet alleen in donkere tijden. Het koesteren van vriendschap staat gelijk aan betonen van (mede)menselijkheid.’
Vriendschap staat níet voor terugtrekking in het private domein. ‘Integendeel het gaat over innige relaties tussen mensen van verschillende afkomst, geloof en mening. Vriendschap gaat over bruggen slaan en verandering, niet over innerlijkheid en romantiek. Het is een vlucht naar voren, opening biedend aan elkaar en aan de wereld. Met vriendschap kunnen we donkere tijden trotseren en verlichten.’
Jan van Dam is freelancejournalist
Foto: Helena Lopes via Pexels.com