In 2017 voorkwamen de ‘blokkeerfriezen’ een demonstratie bij de landelijke Sinterklaasintocht in Dokkum. In 2018 waren er bij diverse Sinterklaasintochten hooligans die anti-Zwarte Piet demonstranten intimideerden en anti-Zwarte Piet demonstraties werden afgebroken of verboden in zeker negen gemeenten.
Verschillende fasen van radicalisering
Wat kunnen we dit najaar met de Sinterklaasintochten verwachten? Het voorspellen van extreem gedrag is lastig. Desalniettemin biedt de wetenschappelijke literatuur handvatten. De politiek wetenschapper Ehud Sprinzak heeft over radicalisering van rechtse bewegingen een interessant model opgesteld. Aan de hand van dit model kijken we naar de huidige weerstand tegen anti-Zwarte Piet betogers. We onderscheiden drie fasen.
Tijdens de eerste fase van radicalisering kijken aanhangers van dit soort bewegingen naar de overheid: 'Wat doet die voor ons?' In deze kijkfase accepteren aanhangers nog de legitimiteit van de overheid. Een voorbeeld van deze fase zagen we bij de initiatiefneemster van de blokkeerfriezen, Jenny Douwes. Zij had op internet gezien dat bij eerdere anti-Zwarte Piet demonstraties kinderen werden omgeduwd en dat er ‘racist’ en ‘Sinterklaas bestaat niet’ werd geschreeuwd naar kinderen. In oktober 2017 was er ook een anti-Zwarte Piet-extremist die via Facebook had opgeroepen Sinterklaas te vermoorden tijdens de landelijke intocht in Dokkum.
De overheid laat het afweten
Wat doet de overheid om de eigen bevolking te beschermen, zo vroeg Douwes zich af. Douwes hield daarom de gemeentelijke berichtgeving in de gaten. Ze dacht dat voor een demonstratie een vergunning moest worden afgegeven. Maar er kwam geen informatie. Vlak voor de intocht ontdekte Douwes dat er toch een anti-Zwarte Piet demonstratie zou komen.
Dus Douwes keek wat de overheid deed voor 'de eigen bevolking'. Dat Douwes vervolgens opriep tot het zelf tegenhouden van de demonstranten na haar constatering dat 'die PvdA-burgemeester' niks voor hen deed, heeft raakvlakken met de volgende radicaliseringsfase.
Nadat aanhangers van rechtse bewegingen constateren 'De overheid doet niet veel of genoeg voor ons', begint een tweede fase in het proces van radicalisering. In deze protestfase gaan rechtse groepen zich richten op 'de tegenstander', meestal een minderheidsgroep. Ze gaan dan hun tegenstander intimideren. Op die manier proberen rechtse groepen zelf te bereiken wat de overheid in hun ogen nalaat. Ze gaan in deze fase hun tegenstander bijvoorbeeld jennen, uitdagen of lastigvallen. Fysiek geweld is in deze fase incidenteel en meestal niet met voorbedachten rade. In deze fase hebben rechtse groepen het vertrouwen in de overheid verloren.
Rol van sociale media
Het gedrag dat de groepen hooligans bij de intochten in 2018 lieten zien past bij de protestfase in de radicalisering van rechtse bewegingen. De meeste voorgenomen anti-Zwarte Piet demonstraties tijdens de Sinterklaasintochten in 2018 lijken te zijn mislukt onder dreiging van rechtse tegenacties. Die dreiging werd bijvoorbeeld via sociale media geuit. Bij een ander deel van de anti-Zwarte Piet demonstraties waren er zichtbare intimidaties door groepen hooligans en andere felle voorstanders van Zwarte Piet. In sommige gemeenten werden betogers door hooligans uitgescholden, belaagd of bekogeld met eieren of blikken.
In de wetenschappelijke literatuur over radicalisering wordt beschreven dat na de protestfase een derde fase van radicalisering volgt. In deze geweldsfase raken rechtse groepen overtuigd dat de overheid op een lijn zit met de tegenstander. Rechtse groepen zien zowel de tegenstander als de overheid niet meer als legitiem en gaan dan structureel opzettelijk en gepland geweld plegen tegen hun tegenstanders.
Mogelijk geweldsfase in 2019
Het gedrag van de informele leider van de blokkeerfriezen paste in het najaar van 2017 aanvankelijk nog binnen de kijkfase van radicalisering. In 2018 bleek uit het gedrag van groepen hooligans dat de radicalisering zich had doorgezet naar de protestfase. Er is dus een stapsgewijze opbouw. Als deze radicaliseringstrend doorzet, kan de geweldfase al bij de Sinterklaasintochten in 2019 ingaan. Enkele boze tegenstanders van anti-Zwarte Piet actievoerders kunnen dan overgaan tot het systematisch uitdenken en uitvoeren van geplande, gewelddadige acties. Dit hoeven geen leden van bekende groepen te zijn. Tevens dreigt radicalisering van sommige anti-Zwarte Piet betogers, zeker wanneer demonstraties (de facto) verboden worden.
Wat kan de overheid doen?
In de radicalisering van rechtse bewegingen en de escalatie naar gepland en intentioneel geweld speelt het verlies van legitimiteit van de overheid een belangrijk rol. Deze dynamiek vraagt om een reflectieve overheid die zichzelf afvraagt: Wat ging er tot nu toe goed? Wat kunnen we doen aan preventie en mitigatie van geweld?
Een voorbeeld van goed bestuur van de betreffende lokale driehoek van burgemeester, commissaris van politie en officier van justitie zagen we bij de landelijke Sinterklaasintocht in Zaanstad in 2018. Deze intocht verliep rustig. Zo kon er goed gedemonstreerd worden door de anti-Zwarte Piet beweging, stonden demonstranten tegen en voor Zwarte Piet aan weerszijden van de Zaan, hadden extremistische protesteerders een gebiedsverbod of waren zij vastgezet, stond anti-hooligan politie stand-by en was er vooraf een dialoogavond.
Veiligheid waarborgen
Hier kan lering uit getrokken worden. In 2019 moeten de lokale driehoeken bij de landelijke en niet-landelijke intochten zorgen dat de bevolking weet dat het op de overheid kan vertrouwen en dat demonstraties bij intochten veilig en geweldloos zijn. In dit verband is belangrijk dat een voorman van actiegroep Kick Out Zwarte Piet eind 2018 aangaf afstand te nemen van de extremistische anti-Zwarte Piet groep Majority Perspective, die met regelmaat ervan blijk geeft dat ze hoopt dat Sinterklaas wordt omgebracht 'zodat alle kinderen getuigen ervan zijn, zelfs massaal onder zijn hersenen en botsplinters bedekt zitten'. Ook moet de overheid zorgen dat vreedzame anti-Zwarte Piet demonstraties zichtbaar en hoorbaar zijn, en dat zo het recht op demonstratie goed gewaarborgd blijft.
Let wel: het duiden van de tegenstand tegen anti-Zwarte Piet demonstraties betekent niet dat wij dit gedrag goedkeuren of aanmoedigen. Zeker niet. Maar we denken wel dat het grondig analyseren van tegenstand tegen Zwarte Piet en de reacties die dit oproept bij kan dragen aan de veiligheid in Nederland. Zeker omdat de polarisatie rondom Zwarte Piet breed leeft en is verknoopt met identiteitskwesties. Bovendien laat een breed gedragen maatschappelijk compromis over de aanpassing van het Sinterklaasfeest op zich wachten. Reden te meer voor de overheid om ruim op tijd te beginnen met de voorbereidingen, zodat de Sinterklaasintochten veilig en ordentelijk verlopen.
Liesbeth Hulst, psycholoog en jurist, voormalig advocaat, thans onderzoeker ‘recht en gedrag’ aan de Universiteit Utrecht, auteur van 'De strafzaak tegen de blokkeerfriezen'. Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie en empirische rechtswetenschap aan de Universiteit Utrecht, auteur van 'Waarom mensen radicaliseren'.
Foto: Toon van de Putte (Flickr Creative Commons)