Er is geen eenduidige definitie voor de sociale basis. Vaak duidt de term op netwerken en voorzieningen in de wijk waar mensen die een extra steuntje in de rug kunnen gebruiken op terug kunnen vallen. Dat steuntje kan worden geboden door mede-buurtbewoners (al dan niet georganiseerd), vrijwilligersorganisaties, professionele organisaties of verenigingen.
Dit is maatschappelijk wenselijk. Het verhoogt de zelf- en samenredzaamheid, helpt bij normalisering van hulpvragen en bij preventie van zwaardere vormen van zorg. Ook kunnen dit soort initiatieven sneller, flexibeler en beter inspelen op de lokale context en behoefte.
Gemeenten niet erop ingericht
Voor gemeenten is het delegeren van bepaalde taken aan de gemeenschap bovendien noodzaak door het schrijnende tekort aan mensen en middelen waarmee het sociaal domein kampt. Ook obstakels als gevolg van het toenemende wantrouwen in de overheid – met name zichtbaar onder ‘kwetsbare’ bewoners – kunnen worden omzeild wanneer een helpende hand wordt uitgestrekt door een organisatie die niet het label ‘overheid’ draagt.
Deze trend van een beroep doen op de samenleving zien we niet alleen in het sociaal domein. In de energietransitie wordt in toenemende mate de hulp ingeroepen van bewoners(initiatieven). Zo schrijft het recent in het leven geroepen Nationaal Isolatieprogramma bijvoorbeeld een belangrijke rol toe aan (vrijwillige) doe-het-zelvers om zo het tekort aan aannemers op te vangen.
Vertrouw erop dat een initiatief uit de samenleving de doelgroep het beste kent
Allemaal leuk, aardig en natuurlijk goedkoop. Maar er is één probleem. Gemeenten zijn er niet op ingericht om met initiatief uit de samenleving om te gaan en bewoners als volwaardige partners te behandelen. Dit kan leiden tot frustratie onder initiatiefnemers. Waardevolle initiatieven kunnen zelfs doodbloeden. Gemeenten zijn enorm logge organisaties. Het vergt een bepaald type ambtenaar om in zo'n bureaucratische structuur te handelen op een manier dat lokale initiatieven daadwerkelijk kunnen floreren. Gelukkig hebben we die in ons onderzoek gevonden.
Ademruimte en vertrouwen
Allereerst is het belangrijk dat een gemeente een initiatief ademruimte geeft. Daarvoor moet een ambtenaar de neiging onderdrukken om eigen doelstellingen, regels en handelingswijzen aan een initiatief op te leggen. Inhoudelijk en procesmatig blijken sociale-basisinitiatieven geholpen met minimale inmenging. Vertrouw erop dat het initiatief de doelgroep het beste kent en de interventie het beste beheerst.
De meest wenselijke ondersteuning is niet altijd de ondersteuning die het beste binnen de regeltjes past
Daarom is het wel belangrijk dat de gemeente een faciliterende rol inneemt. Financiële en materiële ondersteuning (zonder te rigide voorwaarden) is een voor de hand liggend voorbeeld hiervan, net als het wijzen op mogelijke samenwerkingspartners en het helpen bij het navigeren binnen de bureaucratie en het politieke spel.
Ook het beschikbaar zijn als sparringpartner kan enorm waardevol zijn. In plaats van de gemeentelijke rol ten opzichte van een initiatief van tevoren af te bakenen, kan een gemeente ook aan het initiatief vragen wat het van haar verlangt.
Lef en creativiteit
De meest wenselijke ondersteuning is niet altijd de ondersteuning die het beste binnen de regeltjes past. Daarom vergt een sterke sociale basis ambtenaren met lef. Neem bijvoorbeeld de Buurtmoeders in Amsterdam Nieuw-West. Dit initiatief versterkt de rol van migrantenvrouwen binnen hun gemeenschap. Dat heeft voor hen een enorm emancipatoir effect, maar levert ook de wijk veel op. Zo wisten de Buurtmoeders de rust te bewaren door te patrouilleren tijdens de coronalockdowns, waar in andere steden en wijken rellen ontstonden.
Veel gemeenten zijn nog niet in staat om domeinoverstijgend te financieren
Eigenlijk horen burgers geen rol te hebben in het bewaken van de veiligheid. Door dit te ondersteunen is het stadsdeel buiten z’n boekje gegaan.
De betrokken ambtenaar verwoordt het zo: ‘Normaliter zien we dat toezicht op straat alleen gedaan wordt door onze vaste veiligheidsorganisaties. We hebben goed nagedacht en afgestemd: wie schaadt het als we deze vrijwilligers, onze bewoners, inzetten? Niemand. Zij leveren een positieve bijdrage aan het tegengaan van jeugdoverlast, rellen en leefbaarheidsproblematiek. Je moet de ruimte opzoeken. En die zoeken wij zeker op uit noodzaak en omdat we geloven dat we zo het verschil met elkaar kunnen maken, het liefst met onze bewoners.’
Eén ambtenaar voor centrale financiering
Afsluitend nog een paar woorden over financiering. Dit is tenslotte de voornaamste rol van gemeenten in sociale basisinitiatieven. Het is tegelijkertijd een lastig punt. Veel initiatieven zijn niet onder een enkele afdeling te scharen en werken vaak met en voor verschillende soorten doelgroepen. Het resultaat is dat veel initiatieven geld uit verschillende potjes – alle met hun eigen processen en voorwaarden – bij elkaar moeten schrapen. Veel gemeenten zijn nog niet in staat om domeinoverstijgend te financieren.
Wat wél mogelijk is, is een ambtenaar die financiering bij verschillende domeinen regelt, zodat het initiatief in één keer centraal financiering ontvangt. Dat zagen we bij de gemeente Maastricht, die plekfinanciering voor ontwikkelings- en ontmoetingsplek Athos als aparte post op de begroting heeft opgenomen. Hierdoor is financiering per plek binnen Athos in plaats van per persoon geregeld en zijn keukentafelgesprekken, indicaties en beschikkingen overbodig geworden ‘We moeten financiering aan de voorkant goed regelen, zodat de samenleving geen last heeft van onze bureaucratie. Voor de gemeente is dit ingewikkeld, maar het is van belang dat we de leef- en systeemwereld scheiden. Anders nemen mensen geen initiatieven meer’, aldus de ambtenaar die de financiering regelt.
Gemeenten hebben initiatief uit de samenleving harder nodig dan ooit. Daarvoor zijn een cultuuromslag en nieuwe werkwijzen binnen gemeenten essentieel. Voor een sterke sociale basis zijn ambtenaren en bestuurders nodig die niet bang zijn de touwtjes uit handen te geven, die discretionaire ruimte opzoeken, en een denkwijze hanteren die boven ‘hokjes’ uitstijgt.
Nina Tom en Margot Leegwater zijn als projectleider verbonden aan Platform31. Lees hier het Platform31-onderzoeksrapport ‘Versterken van de sociale basis. Rollen voor gemeenten’. Kijk ook voor bijeenkomsten over ‘responsieve overheid’.
Foto: Samenlevingsopbouw Antwerpen stad vzw (Flickr Creative Commons)