De algemene beschouwingen zijn net een debatwedstrijd. De deelnemers met een PVV- of SP-hesje hadden de taak het regeringsbeleid zwart te maken, terwijl de regering het tot elke prijs moest verdedigen. Desondanks bleven we er lang naar kijken, omdat achter de politieke schermutselingen de vraag speelde: Hoe staat Nederland ervoor? Slecht zegt de oppositie. De PVV ziet een oudere generatie die als ‘oud vuil’ wordt behandeld en de SP wijst op de lange rijen voor de voedselbanken. Rutte stelt daar tegenover de welvaartsgroei van de oudere generaties en het sociale vangnet van de verzorgingsstaat. De staat biedt geen vetpot, maar wel een aanvaardbaar minimum. Deze geschetste beelden van ons land pasten zo slecht op elkaar dat de mening van de andere partij werd afgedaan als ‘onzin’.
Een afspiegeling van dit debat woedt onder geluksonderzoekers. De een schrijft boeken over het verlies van geluk in de moderne markteconomieën en de ander zegt dat het leven nog nooit zo goed is geweest als op dit moment. Beide partijen kijken, om een beeld te gebruiken van Rutte uit het debat, door hun eigen rietje naar de sociale werkelijkheid. De partijen die zich zorgen maken over de ontwikkeling van de moderne maatschappij, wijzen op de achterblijvers en uitvallers. De optimisten wijzen op het hoge gemiddelde cijfer dat Nederlanders geven voor hun eigen geluk.
Beide partijen beroepen zich op solide statistieken. Wie oog heeft voor de overbelasting en uitvallers in het moderne Nederland, kan bijvoorbeeld wijzen op de veel voorkomende psychische klachten. Veel Nederlanders zijn angstig, terneergeslagen, overbelast of eenzaam. Tegelijkertijd geven Nederlanders zichzelf een rapportcijfers van 7,7 voor hun eigen geluk, ook internationaal gezien een hoog getal.
Deze blijmoedige en sombere statistieken spreken elkaar niet tegen, omdat mensen die hoge niveaus van onbehagen rapporteren, ook vaak gelukkige momenten kennen. Andersom hebben mensen die gelukkig zijn meestal geen rimpelloos leven. ‘De wereld is een ratjetoe van plezierige en onplezierige dingen, in lukrake volgorde’, schreef de Britse filosoof Betrand Russell al in zijn zelfhulpboek De verovering van het geluk. Geluk vrijwaart niet van onbehagen en stress gaat regelmatig gepaard met welbevinden.
Hogere investeringen in de geestelijke gezondheidszorg
Het is onmiskenbaar dat de grote sociale problemen van honderd jaar geleden, zoals armoede, slechte huisvesting, weinig werkgelegenheid en slechte gezondheidszorg met meer succes zijn opgelost dan men indertijd voor mogelijk zal hebben gehouden. Tegelijkertijd is de maatschappij zoveel complexer geworden, dat het soms moeilijk blijkt mee te komen. De vooruitgang creëert haar eigen achterblijvers.
De Engelse geluksonderzoeker en econoom Richard Layard zei daarom tegen de Britse krant The Guardian dat de geestelijke gezondheid van mensen tegenwoordig het grootste probleem is in moderne samenlevingen, ‘groter dan armoede en werkloosheid’. Layard heeft geprobeerd de Britse regering ertoe te bewegen een leger van 10.000 psychotherapeuten op te leiden. Het zou een goede investering zijn meer mensen te helpen met therapie of life coaching om zich staande te houden in een individualistische meerkeuze maatschappij. Internationaal onderzoek van Giorgio Touburg toont dat hogere investeringen in de geestelijke gezondheidszorg gepaard gaan met een hoger geluk van de bevolking.
Levenskunst vergroten: een onderbelicht doel
In de politiek gaat het vaak om vragen over economische groei en verdeling. Als iedereen mee doet in een participatiemaatschappij, is iedereen beter af, legt Rutte geduldig uit. Hij vergeet echter dat hij hiermee een enorm beroep doet op de zelfredzaamheid, het doorzettingsvermogen en de sociale vaardigheden van individuen. Iedereen is de smid van het eigen geluk, maar niet iedereen wordt geleerd het eigen vuur aan te blazen.
Het vergroten van levenskunst is een waardevol en ten onrechte onderbelicht doel. Dit geldt niet alleen voor patiënten in de gezondheidszorg, maar ook voor leerlingen op scholen of werknemers die dreigen uit te vallen in de arbeidsmarkt. De samenleving zal er niet perfect van worden, want de eisen die aan het zelfredzame individu gesteld worden, zullen blijven groeien. Maar als op die manier meer mensen zichzelf kunnen redden, dan kan meer gedaan worden voor de meest kwetsbare mensen die het echt niet kunnen op eigen kracht.
We moeten er alleen voor waken dat we nadruk op de individuele zelfredzaamheid niet voorzien van een gemeen scherp randje.
Gelukslessen en life coaching kunnen meer mensen helpen
Geluksonderzoeker Ruut Veenhoven stelde al eens dat psychische stoornissen de enige bron van ongeluk zouden zijn in de hemel. Hij vindt Nederland net zo mooi als Rutte, en suggereert met zulke uitspraken dat er iets mis is met iedereen die daar niet van weet te genieten. De verliezers krijgen dan de schuld. We kunnen van de SP en PVV leren dat Nederland niet mooi genoeg is voor zo’n hard oordeel.
Met meer levenskunst ook meer zelfredzaamheid
Tegelijkertijd kunnen we van de regering aannemen dat Nederland mooie kansen biedt voor een ieder die de levenskunst beheerst om die te grijpen. Gelukslessen, therapie en life coaching kunnen meer mensen helpen er het beste van te maken. Hoogleraar positieve psychologie Jan Walburg drukte dit in het kader van onderwijs als volgt uit: ‘Welbevinden is geen leuk extraatje, maar raakt de kern. We weten dat welbevinden een belangrijke voorwaarde is om open te staan voor nieuwe ervaringen. Leerlingen leren beter en ontwikkelen zich breder met een wakkere en positieve geest.’ Wat Walburg hier over het onderwijs zegt, kan doorgetrokken worden naar de maatschappij als geheel. Een betere maatschappij levert meer geluk op voor individuen, maar andersom levert een versterking van levenskunst ook meer zelfredzaamheid en een mooiere maatschappij op.
Ad Bergsma is psycholoog en wetenschapsjournalist, spreker en auteur van zeventien psychologische boeken. Jacqueline Boerefijn heeft jarenlange ervaring als biologie docent en mentor.