Klager en gedaagde gaan dus meer betalen voor de inzet van rechters in bedrijfsconflicten, echtscheidingen, burenruzies, conflicten met de overheid en ontslagzaken. En ook de subsidies op de sociale advocatuur worden gekort. De demonstranten van gisteren hebben gelijk dat zij bezwaar hebben tegen het domweg verhogen van de prijs van recht. Maar op de lange termijn zijn kostendekkende griffierechten een onmisbaar onderdeel van een goed systeem om de rechtspraak te financieren, de goede dingen te laten doen en te monitoren.
De discussie over financiering van advocaten en rechters verloopt steeds weer langs dezelfde lijnen. De toga’s trekken naar het Binnenhof met heilige verontwaardiging over de toegang tot het recht als subsidies worden gekort. Hogere lasten voor de burger zouden in strijd zijn met de mensenrechten. Daartegenover stelt de regering dat de kosten van rechtspleging net zo’n bodemloze put zijn als die van de gezondheidszorg, al is de omvang van deze kostenpost wat kleiner.
In de rechtszaal gaat het vaak over procedurele complicaties
Wat helaas bij beide partijen ontbreekt is een brede visie op kwaliteit en financiering van conflictoplossing voor gewone mensen en bedrijven. De civiele en administratieve rechtsgang, die voor de gemiddelde burger veel relevanter is dan de altijd weer in het nieuws zijnde strafrechtspraak, wordt alleen ad hoc bekeken als er een financieel probleem dreigt. Daarbij helpt het niet dat de verhouding van het ministerie van Justitie en Veiligheid met rechtspraak en advocatuur ongezond is. Het is eerder een relatie van juristen onder elkaar die door de buitenwereld niet begrepen worden, dan een zakelijke relatie waarin reële prestaties worden gevraagd tegen een passende beloning en waar gestaag wordt gewerkt aan verbetering van de dienstverlening aan burgers.
In de rechtszaal gaat het dan ook vaak over allerlei procedurele complicaties, aan de inhoud van het conflict komt men niet toe. Het Wildersproces liet dit in extreme vorm zien met een eindeloze reeks wrakingsverzoeken en een zwijgende verdachte, waardoor iedere werkelijke dialoog ontbrak. Rechters moeten zich een slag in de rondte werken om met deze aftandse procedures toch nog enigszins aanvaardbare resultaten te bereiken, waar ze overigens vaak nog redelijk in slagen. Ondertussen moeten procespartijen wel vele maanden wachten op uitspraken, en bij grote problemen (zoals in de aandelenlease-affaire of de DSB-polissen) pingpongen zaken een jaar of tien heen en weer door het rechterlijke systeem voor er een begin van duidelijkheid komt. Voor burenconflicten denkt iedereen dat de Rijdende Rechter ze oplost, maar in werkelijkheid is er geen rechter die naar het buurthuis komt. Pas als de klappen zijn gevallen, dan staat de strafrechter klaar.
Hoe kan de toegang tot rechtvaardige oplossingen beter?
De internationale literatuur laat zien hoe de toegang tot rechtvaardige oplossingen voor conflicten verbeterd kan worden. De laden van het ministerie liggen vol met rapporten die dat bevestigen. In de eerste plaats helpt het als werkwijzen van juristen gebaseerd zijn moderne onderhandelings- en conflicthanteringstechnieken en op het nemen van verantwoordelijkheid voor eigen handelen in plaats van elkaar de schuld te geven van wat er is misgegaan. Zijn er dan ook nog duidelijke richtpunten voor berekening van vergoedingen en verdeling van verantwoordelijkheid dan kunnen mensen 70 procent tot wel 95 procent van hun conflicten zelf op lossen.
Advocaten en andere juristen kunnen daarbij een toegevoegde waarde bieden met adviezen over werkbare oplossingen en procesbegeleiding. Om disfunctionele, ruzie versterkende processen te voorkomen, moet er op afroep wel een derde als een rechter beschikbaar zijn. Die rechter is dan toezichthouder op het onderhandelingsproces, die snel gerichte interventies kan plegen om het gesprek vlot te trekken, kan helpen om feiten vast te stellen en eventueel de knoop kan doorhakken. De internationale literatuur laat zien dat eenvoudige, snelle procedures beter presteren. Ook specialisatie is aan te bevelen, niet op juridische categorieën, maar op problemen zoals mensen die ervaren: burenruzies, letselschade, conflicten tussen aandeelhouders in bedrijven of bouwconflicten.
Hoe wachtlijsten bij rechters kunnen verdwijen
Een financieringssysteem moet daarbij passen. Rechtbanken zouden een vergoeding moeten krijgen voor het creëren van goede oplossingen die voor de gewone burger begrijpelijk zijn en te vinden zijn op een website. In het huidige stelsel hebben rechters daar geen belang bij, maar wel bij een zo groot mogelijk aantal zaken dat aanhangig wordt gemaakt. Dat is een perverse prikkel.
Naarmate een partij meer hulp van de rechter inroept, is het redelijk dat zij meer betaalt. Wie een vonnis nodig heeft, is dus duurder uit dan degene die na een zitting zelf tot een oplossing komt. Bedrijven die grote zaken diepgaand uitgezocht willen hebben, moeten daar de volle kosten voor gaan betalen. Ook is er meer mogelijk als het gaat om om werknemers, klagers over overheden, slachtoffers van verkeersongevallen en consumenten die procederen tegen werkgevers, overheden, verzekeraars en bedrijven. Die laatsten betalen nu al vaak de advocatenkosten van degenen die een zaak tegen ze beginnen. Dat principe kan ook voor (de doorgaans veel lagere) griffierechten worden doorgevoerd. Wie op grote schaal producten en diensten levert, kan immers met een klantvriendelijke helpdesk en een goede conflictbeheersing de juridische kosten drukken en kan dus hoger worden aangeslagen als er toch nog een rechter nodig is. Wie op grote schaal producten en diensten levert, kan met een klantvriendelijke helpdesk en een goede conflictbeheersing de juridische kosten drukken en kan dus meer betalen als er toch nog een rechter nodig is. Op die manier kunnen deze takken van de rechtspleging kostendekkend gaan opereren en betaalbaar blijven voor alle betrokkenen.
Het grote voordeel is daarbij dat de lange wachtlijsten bij rechters kunnen verdwijnen. Als ze zelf de griffierechten kunnen innen en die kostendekkend worden, is er immers geen excuus meer om mensen maanden of zelfs jaren op een uitspraak te laten wachten. Dat is pas een echte verbetering van de toegang tot het recht.
Maurits Barendrecht was advocaat, is hoogleraar privaatrecht aan de Universiteit van Tilburg en tijdelijk hoogleraar aan het Hague Institute for the Internationalisation of Law (HiiL).