Iets meer dan een jaar na de publicatie van een fenomeenanalyse over de Nederlandse ‘soevereinenbeweging’ door de Nederlandse veiligheidsdiensten vindt op 21 mei 2025 een rondetafelgesprek over soevereinen plaats in de Tweede Kamer. Op de agenda staan een aantal basale vragen: wie zijn deze soevereinen precies, waarom groeit dit fenomeen en hoe moet de overheid hierop reageren? Een goede aanleiding om de soevereinen aan de hand van deze vragen nader te bezien.
Grote verschillen
Het korte antwoord op de vraag wie deze soevereinen zijn, luidt: ‘soevereinen’ bestaan niet. Dat is flauw, maar wel een van de duidelijke conclusies die volgt uit het snelgroeiende onderzoek naar deze groep. Er is zoveel diversiteit onder aanhangers dat het eigenlijk niet mogelijk is om hen tot één groep te herleiden. Niet alleen zijn inmiddels in meer dan dertig landen soevereinen actief, maar ook binnen landen zijn er grote verschillen te vinden tussen aanhangers. Zo komen ze zowel op de politieke rechter- als linkerflank voor en hebben ze, verrassend genoeg, zowel aanhangers onder inheemse volkeren en minderheden (Aboriginals; Afro-Amerikanen) als onder rechts-extremisten.
Er zijn individuen die in het soevereiniteitsdenken een laatste reddingsboei zien
Ook op individueel niveau zijn de verschillen groot. Zo zijn er aanjagers en ideologen, mensen die zich vaak al jarenlang met soevereiniteit bezighouden en actief nieuwe sympathisanten proberen te werven op fysieke bijeenkomsten en in Telegram-groepen. Maar er zijn ook individuen die in het soevereiniteitsdenken een laatste reddingsboei zien – bijvoorbeeld omdat ze diep in de schulden zitten of al een lange tijd verwikkeld zijn in een strijd met de overheid (bijvoorbeeld toeslagenouders). Weer anderen zijn in een andere context hun vertrouwen in de gevestigde politieke of wetenschappelijke orde kwijtgeraakt, zijn nieuwsgierig en proberen het een keer uit door een brief naar de overheid te sturen.
Zij hebben het verlangen zich los te maken van de staat
Maar als ‘de’ soeverein niet bestaat, wat bestaat er dan wel? Wat wél bestaat is allereerst het verlangen om zichzelf ‘soeverein’ te verklaren, dat wil zeggen, zichzelf los te maken van de staat. Concreet komt precies dat op de radar van instituties en de politiek omdat soevereinen belastingen, verzekeringen en boetes niet langer betalen.
Deze argumenten zijn overal hetzelfde, maar waaróm mensen er een beroep op doen is zeer verschillend
Deze soevereiniteitsverklaring vindt altijd plaats met een beroep op terugkerende argumenten en technieken die online, in geschriften en op bijeenkomsten verspreid worden. Bijvoorbeeld dat er nooit een contract is getekend met de overheid op grond waarvan belasting betaald moet worden. Deze argumenten zijn waar dan ook ter wereld hetzelfde en stelt onderzoekers in staat om van een uniform fenomeen te spreken. Maar waaróm mensen een beroep op die argumenten doen is dus zeer verschillend.
Reactie op maatschappelijke crises
De populariteit van soevereinenbeweging lijkt een reactie te zijn op gepercipieerde maatschappelijke crises. De groei van de Nederlandse beweging sinds 2021 kan bijvoorbeeld gerelateerd worden aan de coronapandemie. De internationale verspreiding en groei in de jaren tien hangt samen met de bankencrisis.
De individuele soevereiniteitsverklaring is een direct antwoord op acuut gevoel van controleverlies
Het betreft hier sociaaleconomische crises die duidelijk maken hoezeer we afhankelijk zijn van systemen waar we zelf geen enkele controle over uitoefenen. De individuele soevereiniteitsverklaring is een direct antwoord op dit acute gevoel van controleverlies.
Tegelijkertijd maken deze crises niet dat iedereen zich plots soeverein verklaart. Er moet ook gekeken worden naar bredere ontwikkelingen in de samenleving en naar de persoonlijke omstandigheden van het individu, maar hierover is nog weinig empirisch onderzoek gedaan.
Relatief veel soevereinen zijn mannen van middelbare leeftijd, vaak gaat het om ondernemers en zelfstandigen
Wel lijkt ook nu al op te vallen dat relatief veel soevereinen mannen van middelbare leeftijd zijn; dat het vaak gaat om ondernemers en zelfstandigen met een modaal inkomen of net daaronder; en dat velen uit niet-Randstedelijke regio’s komen. Het zou dus goed kunnen dat de oorzaken van soevereiniteitsverklaringen aansluiten bij bredere onderwerpen, zoals de marginalisering van het platteland.
Ook zijn op biografisch vlak vaak breuken aan te wijzen: langslepende conflicten met de overheid; verlies van werk of anderszins aansluiting met de samenleving; grote veranderingen in de persoonlijke levenssfeer (verlies van kinderen); en soms grote politieke veranderingen (bijvoorbeeld Duitse soevereinen die vaak op de val van de DDR wijzen).
Hun ideeën en de rechtsstaat
Het vertrekpunt van de ideeën van soevereinen is dat het individu niet gehouden kan worden aan zaken waar het individu niet expliciet mee heeft ingestemd. Ieder individu wordt daarmee gelijkgesteld aan een soeverein land – dit verklaart bijvoorbeeld ook de ‘soevereine’ praktijk van ‘het huis-als-ambassade van een nieuw opgericht land’ (inclusief diplomatieke paspoorten).
Het is niet zo dat soevereinen maar doen waar ze zin in hebben
Maar het is niet zo dat soevereinen ook maar doen waar ze zin in hebben. Er zijn regels en het richtsnoer is het schadebeginsel: zo lang een ander er geen schade van ondervindt, mag ik doen en zeggen wat ik wil.
Het radicale individualisme dat hierin doorklinkt lijkt op gespannen voet te staan met de collectieve projecten van rechtsstaat en democratie. Maar hier is nuance op zijn plaats, want soevereinen tuigen ook hun eigen alternatieve samenlevingen op. Bovendien laten die nadrukkelijk een rechtsstatelijke cultuur zien; zo bestaan er eigen grondwetten, volksvergaderingen en volkstribunalen binnen bepaalde soevereine kringen.
Hier komen de soevereinen in de buurt van wat in de wetenschap ook wel ‘prefiguratieve legaliteit’ wordt genoemd. In plaats van te proberen via de geëigende kanalen het recht te veranderen, wordt de toekomstvisie op het recht reeds in het hier-en-nu geïmplementeerd.
Gevaarlijk?
Geweldsincidenten zijn hoogst zeldzaam. Maar uit het buitenland zijn wel voorbeelden beschikbaar, bijvoorbeeld uit België of Duitsland. Ook is duidelijk dat dit voornamelijk voorkomt bij confrontaties (bijvoorbeeld de politie die een huiszoeking doet). Soevereinen die uit eigen beweging anti-institutionele geweldsdelicten plegen (denk aan aanslagen) zijn mij niet bekend.
In Nederland is het gelukkig nog niet tot geweldsuitbarstingen gekomen
In Nederland zijn er inmiddels een handvol strafzaken, onder meer over pogingen tot wapenbezit, bedreiging met een terroristisch misdrijf, verduistering en verdenking van deelname aan een terroristische organisatie; maar tot geweldsuitbarstingen is het gelukkig nog niet gekomen.
Beter bestuur
Wat te doen? ‘Beter bestuur’ is een saai en lastig antwoord. Maar het is wel het enige dat de overheid zelf in de hand heeft: verdere uitsluiting bestrijden en laagdrempelig contact en inclusieve deelname aan de maatschappij mogelijk maken. Zo kan het gevoel van controle- en machtsverlies dat soevereinen kenmerkt, tegengegaan worden.
Maar ook dat zal niet alles een-twee-drie kunnen verhelpen. De bestendigheid en buitenlandse populariteit van het fenomeen laat zien dat het om Nederland-overstijgende ontwikkelingen gaat, waarvoor zeer brede, structurele oorzaken aangewezen kunnen worden. De soevereinen zijn, wat dat betreft, een uitdrukking van de grote sociale vraagstukken van onze tijd.
Luuk de Boer promoveerde aan Princeton University en is werkzaam als universitair docent Algemene Rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Foto: Ed Yourdon (Flickr Creative Commons)