Het kan niet vaak genoeg gezegd worden: onze democratie is in gevaar. En we staan er bij te kijken alsof het iets onafwendbaars is, of erger: iets dat we maar moeten accepteren. ‘Meer dan twee miljoen mensen stemden op de PVV’, is een veelgehoord argument. Het kabinet mag dan eindelijk gevallen zijn, het gevaar is niet geweken.
Sociaal contract
Verschillende filosofen hebben democratie geduid. Democratie is een sociaal contract waarbij burgers een deel van hun soevereiniteit vrijwillig opgeven aan de gekozen macht om het algemeen belang te dienen. Pijlers van democratie zijn het respecteren van mensenrechten, het beschermen van minderheden, vrijheid van meningsuiting en het bestaan van tegenmachten voor de heersende klasse.
De waarde van democratie is het gemakkelijkst te begrijpen vanuit het negatieve
De waarde van democratie is het gemakkelijkst te begrijpen vanuit het negatieve. Niet voor niets zei Churchill in 1947 dat democratie het slechtste systeem was om een land te runnen, alleen zijn de alternatieven nog slechter. In dictatoriale systemen worden alle pijlers van democratie onderuit geschoffeld. Het gevolg is minder vrijheid, repressie van minderheden, geen onafhankelijke rechtspraak en het onderdrukken van tegengeluiden. En niet te vergeten: een zwakkere economie.
De Verenigde Staten zijn hard op weg naar een dictatuur waarbij nu al mensen willekeurig opgepakt worden en zonder proces afgevoerd worden naar plekken die griezelig veel op goelag strafkampen lijken. De beurs kijkt beteuterd toe.
Reddende engelen van de democratie
Arjen van Witteloostuijn, ‘mijn’ decaan van de VU, schreef onlangs een boek over de afkalving van onze democratie. Daarin figureren vijf reddende engelen, die één voor één onder druk staan. De eerste engel zijn vrije verkiezingen. In Nederland lijken die nog niet zo onder druk te staan, maar in Amerika des te meer. Maar ook in Europa is het oppassen geblazen omdat Poetin via zijn trollenleger en heimelijke financiering allerlei verkiezingen probeert te manipuleren.
De vier andere reddende engelen zijn: de onafhankelijk rechtstaat, onafhankelijke media, minderheden beschermen en vrijheid van meningsuiting.
Genieperiger manieren om de rechtstaat uit te hollen zijn het bezuinigen op sociale rechtshulp
In Hongarije wordt de rechtstaat steen voor steen afgebroken. Hoewel we in ons land nog lang niet zover zijn, probeert Geert Wilders keer op keer hem onwelgevallige rechterlijke uitspraken te bekritiseren (‘D66-rechters’). Ooit was het usance om dat als politicus niet te doen. Genieperiger manieren om de rechtstaat uit te hollen zijn het bezuinigen op sociale rechtshulp. En de opgestapte minister Faber trekt zich helemaal niets aan van uitspraken van rechters. Laten we ons daarom niet in slaap laten sussen.
Kunnen we bij vrije verkiezingen en de rechtspraak nog enigszins opgelucht ademhalen, met de media in ons land is het droeviger gesteld. Dag in dag uit rapporteert de NOS in vergoelijkende woorden, vaagtaal of zelfs Trumpiaanse retoriek over alle schanddaden die er aan de andere kant van de oceaan worden gepleegd. Laatstelijk kopte de NOS nog: ‘Trump leest de president van Zuid-Afrika de les’, terwijl er bizarre extreemrechtse complottheorieën over president Ramaphosa werden uitgestort, nota bene gebruikmakend van beelden uit Congo.
De NOS gaat gewoon mee met de retoriek, kennelijk uit angst links gevonden te worden
In plaats van dat de NOS kopt: ‘Trump intimideert regeringsleider met nepnieuws’, gaan ze gewoon mee met de retoriek, kennelijk uit angst links gevonden te worden. En dit is bepaald niet het enige voorbeeld. Het zou fijn zijn als de publieke omroep gewoon de kerntaak vervult en beestjes bij de naam noemt.
Zondebokken
Ik vertel niets schokkends als de engel ‘minderheden beschermen’ gevierendeeld dreigt te worden door extreemrechts. Het is kenmerkend voor dictatoriale regimes (of mensen als Wilders die daarover fantaseren) om zondebokken te zoeken.
Hoe gemakkelijk is het om zondebokken te vinden die zich moeilijk kunnen verweren
En hoe gemakkelijk is het om zondebokken te vinden die zich moeilijk kunnen verweren zoals lhbtiq’ers of asielzoekers. En als je het niet meer weet kun je altijd nog ‘woke’ roepen om iets of iemand verdacht te maken.
De vijfde engel is vrijheid van meningsuiting. Extreme groeperingen hebben een hele bijzondere opvatting over vrijheid van meningsuiting. Het betekent dat zij alles mogen roepen (inclusief ‘minder Marokkanen’), maar mensen met een andere mening niet.
De meest opvallende manifestatie van deze niet erg consequente kijk op vrijheid van meningsuiting is de recente oproep om demonstraties te bemoeilijken. Ook opvallend is hoe keihard Extinction Rebellion (die geweldloos opkomen voor onze planeet) door de politie wordt aangepakt, terwijl relboeren die alleen maar voor hun platte eigenbelang opkomen de boel aan gort mogen raggen zonder dat iemand een vinger uitsteekt.
Wetenschap wordt ook op allerlei manieren bedreigd
Als zesde engel zou je nog de wetenschap kunnen noemen, maar dat vond de decaan misschien te veel preken voor eigen parochie. Ook die wordt op allerlei manieren bedreigd, van ‘wetenschap is ook maar een mening’ tot naargeestige bezuinigingen.
Kom in opstand
Je kunt, zoals van Witteloostuijn, vervolgens nadenken hoe het zover gekomen is. Dolgedraaid financieel denken, angst voor wat er met de planeet gebeurt, big tech-ellende of globalisering die heeft geleid tot een verwijdering van de burger ten opzichte van de overheid. Het is allemaal waar, maar ook geen reden om als konijn in het licht van de koplamp ons lot af te wachten. We kunnen zelf van alles doen, gelukkig.
Er mogen dan ooit meer dan twee miljoen mensen op de PVV hebben gestemd, maar dat betekent nog altijd dat de grote meerderheid dat níet heeft gedaan. Als je, zoals ik, van mening bent dat het kabinet VooruitSchoof het algemene belang niet heeft gediend en het gaat om grote zaken, zoals de genocide in Gaza, dan trek je naar het Malieveld. Het was mooi te zien dat dit massaal gebeurde en geheel zonder geweld of extremisme.
Er is veel mogelijk om burgers beter te betrekken bij de leefomgeving
Of het nu gaat om burgerpanels, lokale warmtenetten of zorgzame gemeenschappen, er is veel mogelijk om burgers beter te betrekken bij de leefomgeving. Het feit dat deze bewegingen sterk in opmars zijn, ondanks het gure politieke klimaat, is ronduit hoopgevend.
Frappez toujours
Intellectuelen (ook al een vies woord in het vocabulaire van extreemrechts) hebben de plicht om de mogelijkheden die ze hebben te benutten om te wijzen op onze democratie en welvaart die door extreemrechts bedreigd wordt.
Zijn er manieren om de geest weer terug in de fles te krijgen? Er is een vrij simpele remedie voor handen: misschien een volgende keer toch maar een ander vakje rood kleuren als je in het stemhokje staat.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en werkzaam bij Vilans.