Als er één onderwerp is in de zorg dat de gemoederen altijd bezighoudt rond verkiezingstijd dan is het wel het eigen risico. Sommigen willen ervan vanaf, anderen willen minder, en weer anderen laten het maar knarsetandend staan. Helemaal deugen wil het eigen risico in de zorg niet. Waarom eigenlijk niet?
Nou ten eerste is het niet zo leuk, vooral niet als je het hele bedrag van 385 euro kwijt bent terwijl je geen keuze hebt. Ook niet leuk als je krap bij kas zit of een chronische ziekte hebt. Er zijn daarnaast mensen die zorg mijden vanwege het eigen risico, ook al geen goed idee.
Het remeffect van het eigen risico is een wat wazig begrip
En om het allemaal nog erger te maken: het remeffect van het eigen risico is een wat wazig begrip. Er zijn weliswaar grote wetenschappelijke studies die aantonen dat er wel degelijk een dempend effect uitgaat van een eigen risico (of eigen betaling), maar er zijn ook situaties waarin dat niet wenselijk is (zoals een noodzakelijke opname in een ziekenhuis). Van huisartsenbezoeken is bekend dat die vaak niet erg nodig zijn omdat er medisch niets aan de hand is, maar juist daar (om overigens goede redenen) geldt het eigen risico niet.
Afschaffen dan maar?
In diverse opiniestukken pleit André Knottnerus (voormalig voorzitter van de Gezondheidsraad) dan ook voor het afschaffen van het eigen risico, zoals in dit artikel in NRC (7 augustus 2025).
Met de slogan ‘het eigen risico is een boete op ziek zijn’ hoopt men kiezers te paaien
Het eigen risico is ook een ideaal speeltje in de handen van de gratis-bier-brigade. Met de slogan ‘het eigen risico is een boete op ziek zijn’ hoopt men kiezers te paaien. Elke verkiezing weer. Maar zijn er eigenlijk wel goede redenen om het eigen risico te handhaven? Ja en nee.
De argumenten van Knottnerus snijden voldoende hout om anders tegen het eigen risico aan te kijken. Maar ze snijden onvoldoende hout om het af te schaffen.
Afschaffen heeft een best wel duidelijk nadeel: het kost een hoop geld
Afschaffen heeft namelijk een best wel duidelijk nadeel: het kost een hoop geld (zo’n 4 miljard euro). En erger nog: als je niet oppast komt dat geld terug in de vorm van hogere premies, wat lagere inkomens extra hard raakt, zoals opgetekend in de oratie (2024) van hoogleraar Martin Salm. De solidariteit-roepers (GroenLinks-PvdA en de SP) moeten daar wel even rekening mee houden, want voor je het weet snijd je in je eigen solidariteitsvlees.
Nadelen van financieren via belastingen
De linkse partijen realiseren zich dit bij de huidige verkiezingen terdege en zien een oplossing in het verlagen van de premies door een groter deel van de zorgkosten te financieren via belastingen. Dat lijkt (zoals heel vaak bij belastingen) gratis, maar is het niet. Ten eerste is het nog steeds zo dat de zorgvraag stijgt, vooral ook vervelend in de context van een krappe arbeidsmarkt. Hoe je die financiert maakt daarvoor niet uit.
Belastingen zijn minder zichtbaar dan premies en dat raakt het kostenbewustzijn
Ten tweede is de belastingdruk op werkenden al ongezond hoog. Wil je belasting voor de rijken verhogen, doe dan iets aan vermogensbelasting, want dat levert meer op en is eerlijker. Ten derde, belastingen zijn minder zichtbaar dan premies en dat raakt het kostenbewustzijn.
Ten vierde, hoe meer de zorg via belastingen wordt betaald hoe groter de kans dat er een keer op bezuinigd wordt. De teloorgang van de National Health Service in het Verenigd Koninkrijk laat zien dat dit een weinig lonkend perspectief is.
Argumenten tegen afschaffen
Mijn belangrijkste argument tegen het afschaffen is dat er specifieke problemen zijn met het eigen risico, die dan ook specifieke oplossingen behoeven en geen algemene oplossing zoals het afschaffen voor iedereen.
U en ik kunnen best dat eigen risico ophoesten
In concreto, u en ik kunnen best dat eigen risico ophoesten wat we (door het remgeldeffect) weer terugkrijgen in de vorm van lagere premies. Dat is geen rondpompen van geld, want door het eigen risico is de zorgconsumptie lager, wat in het kader van een schaarse arbeidsmarkt toch geen gek idee is.
Een tweede belangrijk argument is dat de problemen die spelen rond het eigen risico altijd enorm worden opgeklopt. Nederland behoort tot de landen met verreweg de laagste eigen betalingen. Er bestaan veel regelingen van gemeenten en rijksoverheid om de laagste inkomens te compenseren.
Nederland is het land waar de burgers zelf zeggen dat ze het minste zorg tekortkomen
En Nederland is het land waar de burgers zelf zeggen dat ze het minste zorg tekortkomen. Toen in 2012 het eigen risico flink werd verhoogd, leidde dat tot een daling van de zorgvraag, maar niet tot een verslechtering van de gezondheid. Dat moet toch te denken geven.
Betere manieren
We kunnen de problemen van het eigen risico daarom op een betere manier oplossen dan het verhogen van belastingen. Het goede nieuws is dat dat gewoon kan. Ten eerste de solidariteit met lage inkomens en chronisch zieken. Die kan versterkt worden door het eigen risico voor die groepen niet te laten gelden. Dat kost niet zo veel geld, want er is nu al een lappendeken aan compensaties voor die doelgroepen. Het afschaffen is simpeler en goedkoper door de gemeentepolis (waar het eigen risico meestal wordt kwijtgescholden) uit te breiden.
Een oud beleidsvoornemen kan uitgevoerd worden: het eigen risico niet in één keer betalen, maar spreiden
Ten tweede kan een oud beleidsvoornemen eindelijk uitgevoerd worden, namelijk om het eigen risico niet in één keer te laten betalen, maar te spreiden – goed voor solidariteit, maar ook voor het herhaalde remeffect. Veel politieke partijen pleiten daar ook voor, maar bij de Voorjaarsnota 2024 heeft de Tweede Kamer om god weet welke reden deze maatregel controversieel verklaard, wat betekent dat ze niet verder is doorgevoerd.
In plaats van dure en algemene oplossingen (afschaffen, belastingen verhogen) te verzinnen voor een niet zo groot probleem, is het beter maatregelen te bedenken die de kern van het probleem aanpakken. Dat leidt tot een genuanceerder debat dan een welles-nietes verhaal. Daar zouden trouwens meer onderwerpen baat bij hebben.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en werkzaam bij Vilans.