Je hebt vast wel eens van Michelle van Tongerloo gehoord. Zij is huis- en straatarts in Rotterdam en helpt dakloze mensen, vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld, verslaafden en illegalen die zorg nodig hebben. Dat is nobel van haar, maar niet de reden dat ik hier aandacht voor vraag. Van Tongerloo legt op pijnlijke wijze een fundamentele zwakte in onze welvaartsstaat bloot: we kunnen niet goed omgaan met mensen die niet in het systeem passen. Een paar voorbeelden.
Niet minder dan honderd professionals hebben zich met dit gezin beziggehouden
Michelle van Tongerloo heeft zich het afgelopen jaar bezig gehouden met een dakloze moeder met twee kinderen. Ze is er achter gekomen dat niet minder dan honderd (!) professionals zich met dit gezin hebben beziggehouden, vermoedelijk zonder al te veel succes. Maar ijverige ambtenaren schrijven wel rapporten over de 'zelfredzaamheid' van de moeder en waarom ze geclassificeerd werd als 'niet meewerkend'.
We zien het overal
Of het verhaal van Michel, een patiënt van haar die extreem kwetsbaar is, allerlei indicaties heeft voor zorg, maar al ruim een half jaar op straat woont. Let wel Michel heeft het geluk dat Michelle van Tongerloo zijn arts is want zij kent de weg en geeft niet snel op. Maar ook iemand die de weg kent, wordt vaak het bos in gestuurd.
De vraag is hoe het komt en wat we eraan kunnen doen
Niemand lijkt de urgentie te voelen om iets voor mensen te doen die niet in het systeem passen. We zagen dat bij de toeslagenaffaire waar de menselijke maat volkomen ondergeschikt werd gemaakt aan het opsporen van (vermeende) fraude. We zien het bij zware ggz-patiënten die op straat belanden. We zien het bij illegalen die de juiste documenten niet hebben en daardoor niet geholpen worden. We zien het overal. De vraag is hoe het komt en wat we eraan kunnen doen.
Homo economicus
De economische theorie gaat in beginsel uit van de homo economicus: consumenten weten wat ze kopen en streven nutsmaximalisatie na. Bedrijven streven winstmaximalisatie na en de markt doet zijn werk. Grosso modo werken markten vaak op die manier.
Maar economen hebben al decennia door dat een model gebaseerd op rationele spelers een construct is, een grove versimpeling van de werkelijkheid. Er zijn dan ook bibliotheken volgeschreven en meerdere Nobelprijzen uitgereikt aan onderzoek dat laat zien onder welke omstandigheden spelers juist niet rationeel zijn en wat er dan gebeurt.
De welvaartstaat gaat er nog steeds veel te vaak vanuit dat burgers rationeel zijn
Wat is nu het geval? De welvaartstaat heeft die ontwikkelingen in de economische theorie niet gevolgd en gaat er nog steeds veel te vaak vanuit dat burgers rationeel zijn, de weg kennen en gestraft worden als dat niet het geval is. Nu is het voor ‘gewone’ burgers zoals jij en ik al knap lastig om de weg te vinden in het oerwoud van regels en wetten, voor de kwetsbare burgers waar Michelle van Tongerloo mee van doen heeft, is het eenvoudigweg ondoenlijk.
Realistische inschatting maken
In 2020 schreef de WRR een rapport over ‘doenvermogen’. De raad pleit daarin voor het maken van een realistische inschatting van wat burgers kunnen. Het kabinet Rutte IV wilde wetten beoordelen op eenvoud, menselijke maat en uitvoering, en ze dan verbeteren waar dat nodig is.
Ik ben bang dat er niet al te veel terechtgekomen is van deze vrome plannen
Er moesten hardheidsclausules worden opgenomen. En er zou aandacht komen voor de uitvoeringstoets door instanties zelf, beter inzicht in mogelijkheden van systemen en ICT, toetsing van voorstellen uit de Kamer op uitvoerbaarheid, en ten slotte een heuse ‘doenvermogentoets’.
Ik ben bang dat er niet al te veel terechtgekomen is van deze vrome plannen. Het kabinet Rutte IV viel prematuur en van het naargeestige kabinet Schoof kon op dit terrein al helemaal niets verwacht worden.
Geen toverstokje
Ik zal de eerste zijn om te erkennen dat de patiënten van Michelle van Tongerloo niet eenvoudig zijn te helpen. Ze veranderen heus niet door het zwaaien met een menselijke maat toverstokje van verslaafden of daklozen in modelburgers.
De juiste balans vinden tussen maatwerk en efficiëntie is ingewikkeld
In 2021 schreef ik met Sandra van Dijk en Marcel Ham een bundel over de menselijke maat, waaruit bleek hoe ingewikkeld het is om de juiste balans te vinden tussen maatwerk en efficiëntie, tussen menselijkheid en rechtmatigheid en tussen regels naleven en regels breken. Maar daar kopen de patiënten van Michelle van Tongerloo niet veel voor.
Systeembuddy aanwijzen
Als er één ding is wat toch te regelen moet zijn voor hen is het dit: keer op keer blijkt dat er geen professional is die eigenaar is van ‘het probleem’. Dat kan anders. Als een arts constateert dat a) een burger zorg nodig heeft; b) niet in het systeem past; c) niet het doenvermogen heeft om een creatieve omweg in het systeem te vinden, moet er een professional aangewezen worden die eigenaar van het probleem wordt. Een systeembuddy, als het ware.
De taak van de systeembuddy is om de geitenpaadjes in het systeem te vinden
De taak van de systeembuddy is om de geitenpaadjes in het systeem te vinden die er altijd zijn, maar niet te bereiken zijn voor de kwetsbare burger zelf. De systeembuddy heeft bevoegdheden zodat die niet steeds van het kastje naar de muur gestuurd wordt. Als de geitenpaadjes ook voor de systeembuddy te smal worden, kan er geëscaleerd wordt: de wetgever is dan aan zet.
In Zweden werkt het bij schuldhulpverlening al zo. Er is daar maar één partij die beslag mag leggen. Incasso en schuldhulpverlening zitten daarom in één hand zodat de schuldeisers niet over elkaar heen buitelen om de arme schuldenaar nog verder te plukken.
Van Tongerloo hoeft dan geen vijftig telefoontjes te plegen voor een opvangplek
Van Tongerloo hoeft dan geen vijftig telefoontjes te plegen om ergens een opvangplek te zoeken, omdat de systeembuddy dat als verantwoordelijkheid heeft en ook de bevoegdheden en middelen heeft om die verantwoordelijkheid waar te maken. Het nieuwe kabinet weet wat ze te doen staat.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en werkzaam bij Vilans.