Het is verleidelijk om mensen die zich niet gevaccineerd hebben als asociaal te bestempelen. Ze brengen de gezondheid en vrijheid van andere mensen in gevaar, ze hebben maling aan de wetenschap, ze belasten de ziekenhuizen en verdringen daarmee de zorg voor mensen die zich wel netjes laten vaccineren of brengen op andere wijze schade toe aan de maatschappij. Dat negatieve beeld vertaalt zich snel in een roep om hardere maatregelen om deze ‘asocialen’ in het gareel te krijgen
Diverse redenen om niet te vaccineren
Zijn mensen die zich niet laten vaccineren ook echt asociaal? Uit recente cijfers blijkt dat de motieven voor het uit de weg gaan van een prik sterk uiteen lopen. Zo zijn er mensen die op hun immuunsysteem of op God vertrouwen, mensen die allergisch zijn of afwachtend, mensen die zich wel willen laten vaccineren maar sociale druk ervaren om dat niet te doen en complotdenkers die vaccinaties als onderdeel zien van een groter en duister plan. Een veel voorkomende reden is angst, bijvoorbeeld voor veiligheid en bijwerkingen op de langere termijn, vaak in combinatie met weinig vertrouwen in de overheid onder groepen met een lager inkomen. Je kunt er van alles van vinden of tegenin brengen, maar er doemt geen beeld op van een stelletje aso’s die lak hebben aan de gezondheid van anderen.
Het gebrek aan nuance is een gevolg van polarisatie. Media versterken in de regel het denken in uitersten. Iemand die hevig zit te aarzelen met een kopje thee op de bank spreekt minder tot de verbeelding dan rellende wappies op het Museumplein. De eenzijdige aandacht voor een kleine, extreem denkende groep leidt tot een wij-zij cultuur met negatieve stereotyperingen en stigmatiserende formuleringen, zoals het op zichzelf onschuldig klinkende ‘weigeraars’. Polarisatie leidt tot een gebrek aan interesse in de heterogeniteit, zienswijzen en gevoelens van de andere groep. Dat proces is contraproductief. De mensen zonder prik zetten hun hakken in het zand en voelen zich tweederangsburgers. Gevaccineerden worden op hun beurt bozer en hebben minder problemen met maatregelen die ongevaccineerden het leven zuur maken. En wat levert het op? Het toeteren hoe dom en onverstandig ongevaccineerden zijn en het moreel neersabelen zorgt er niet direct voor dat mensen zich massaal bij de GGD gaan melden.
Coronapas is een compromis
De politiek lijkt te zwichten en schuift op naar drang. Zo stemde de Kamer voor een motie om mensen die zich niet laten vaccineren zelf te laten betalen voor een test met als idee om zo mensen te ‘verleiden’ zich toch maar te laten vaccineren. We kennen zelfs mensen die het liefst gedwongen in iedere arm een spuit zetten. Dat is een slecht idee. Het getuigt van een wel zeer groot gewicht ten aanzien van de volksgezondheid om dit grondrecht van lichamelijke integriteit op te geven. Natuurlijk is dat geen absoluut recht, zoals geen enkel grondrecht dat is. Stel dat de helft van de bevolking met zekerheid zou overlijden als de vaccinatiegraad onder de 99% komt. Een hypothetische situatie, maar in dat geval zou verplicht vaccineren, dus dwang, zeer sterk te overwegen zijn. Met de huidige vaccinatiegraad en -bereidheid, de besmettingsgraad en beschikbare beleidsalternatieven is een dergelijke drastische stap niet proportioneel. Daarmee is dwang, dus desnoods zelfs een prik geven als iemand tegenstribbelt, ondenkbaar in de huidige situatie.
Een Coronapas met gratis en laagdrempelig testen is een compromis. Het is moeilijk om strikte maatregelen op te blijven leggen als veruit het grootste deel van de bevolking zich na vaccinatie zich niet meer kwetsbaar voor het virus voelt. De maatschappij en economie kunnen wijder open op een veilige manier. Mensen zonder vaccinatie moeten zich regelmatig laten testen als ze niet gevaccineerd zijn, maar er is geen harde uitsluiting omdat je mensen zonder vaccinatie nog wel de optie geeft om deel te nemen aan de samenleving. Toch is het voorzichtig balanceren, want de Coronapas mag niet ervaren worden als een verkapte maatregel om niet-gevaccineerden via de achterdeur in het gareel te krijgen. Laat je mensen die zich niet laten prikken betalen, dan vergeet je dat de keuze in de meeste gevallen lang niet zo vrij is als wordt gesuggereerd zodra je oog hebt voor het bonte palet aan overwegingen. Angst verdwijnt niet als je mensen in hun oor schreeuwt dat ze niet bang moeten zijn. Bovendien versterkt betaling het stigma en kan het leiden tot verdere ongelijkheid en sociale uitsluiting voor hen voor wie een regelmatige test niet eenvoudig in het budget past. De prijs voor een test zal zeker als straf gezien worden en zal mensen versterken in hun wantrouwen jegens de overheid. Helemaal bont maken de Duitsers het met hun 2G plan, waarbij mensen zelfs met een test al geen horeca meer binnenkomen. Dan sluit je mensen die zich niet laten vaccineren rücksichtslos buiten en vergroot je de polarisatie.
Beschuldigende vinger naar niet-gevaccineerden
Tweedeling wordt niet alleen veroorzaakt door maatregelen. Ook de communicatie luistert nauw. Zo benadrukt minister Hugo de Jonge regelmatig dat de beperkingen die aan de hele samenleving worden opgelegd komen door de keuze van een kleine groep om zich niet te laten vaccineren. Daarmee worden niet-gevaccineerden feitelijk een homogene groep die als de schuldige wordt aangewezen voor de ongemakken van de meerderheid die wel pro-sociaal is. Het zou de overheid sieren als zij niet het wij-zij denken verder aanwakkert in woordkeuzes en metaforen. Mogelijk is het doel daarvan om in te spelen op het rechtvaardigheidsgevoel van gevaccineerden. Dat gevoel wordt onder meer gevoed met het idee dat gevaccineerden bijdragen aan de verlaging van de R terwijl ongevaccineerden daar niet aan bijdragen maar er wel van profiteren.
Is het mogelijk om wel recht te doen aan het vermeende rechtvaardigheidsgevoel van de gevaccineerden zonder polariserende maatregelen of communicatie? Het gaat dan in ethische zin niet zozeer om het straffen van mensen die zich niet laten vaccineren, maar het belonen van mensen die dat wel hebben gedaan. Het probleem is dat belonen vooral effectief is om gedrag uit te lokken en dan nog alleen onder specifieke voorwaarden. Zo moet een beloning direct gekoppeld worden aan gedrag en komt het nauw hoe mensen de beloning beoordelen. Een beloning gebruiken om rechtvaardigheidsgevoel compenseren van mensen die al volledige zijn gevaccineerd voldoet daar niet aan. Bovendien is het kwetsend voor mensen die intrinsiek gemotiveerd waren om de prik te nemen en is er is nog steeds een risico dat de gevaccineerden een beloning zien als een erkenning van hun ‘moreel superieure’ gedrag. Daarmee krijgt de polarisatie nog meer zuurstof. De beste beloning is en blijft een goede gezondheid voor jezelf en je naasten.
Vergelijk het met mensen die roken
Het is moeilijk een goede balans te vinden tussen het aanmoedigen van vaccins en het respecteren van andersdenkenden. Het helpt in ieder geval om ons bewust te zijn van de negatieve, simplistische frames en hoe ze boosheid en gevoelens van uitsluiting kunnen aanwakkeren en om niet in de valkuil van polariserende formuleringen te trappen. Dat is niet hetzelfde als gedwee accepteren dat mensen zich nou eenmaal om hen moverende redenen niet laten vaccineren. Integendeel, elke vaccinatie kan sterfgevallen en langdurige ziekte voorkomen. Maar mensen bewegen zich te laten vaccineren kan ook zonder het stigma te versterken, bijvoorbeeld door gerichte en respectvolle acties in de wijk en laagdrempelig testen.
Vergelijk mensen die zich niet laten vaccineren met mensen die roken. Ook de laatste groep brengt schade toe aan zichzelf en de maatschappij, maar de keuze om te stoppen is minder eenvoudig dan het lijkt. We hebben een gezondheidzorgstelsel gebaseerd op solidariteit. Rokers betalen geen hogere premie. Wel wordt er van alles gedaan om hen toch te bewegen te stoppen door leefstijlprogramma’s waarin oog is voor persoonlijke barrières. Hetzelfde gaat hier op. Een beter begrip en meer empathie levert veel meer op dan uitsluiting. Vooral mensen die angstig, afwachtend of eenzijdig geïnformeerd zijn kunnen bereikt worden met methodes die iedereen in hun waarde laten. Een verdere polarisatie zal alleen maar tot een verharding van standpunten leiden.
Marcel Canoy is distinguished lecturer aan de Erasmus School of Accounting and Assurance, hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van ACM. Sandra van Dijk werkt als gezondheidspsycholoog bij de afdeling Gezondheids-, Medische- en Neuropsychologie van de Universiteit Leiden.
Noot: een kortere versie van deze column verscheen in het NRC van 14-9
Foto: Bas Bogers (Straatfotografie.com)