Het doet mij denken aan de allegorie van Plato’s grot. Velen zullen er wel van gehoord hebben, maar kennen de details minder goed. Dat is niet zo raar. Plato gebruikt het verhaal van de grot onder meer om te laten zien hoe feit en fictie zich tot elkaar verhouden. Maar de allegorie is ook bizar ingewikkeld en raadselachtig.
Filosofen zijn al eeuwenlang bezig met het duiden van de grot. De denker des vaderlands René ten Bos doet ook een duit in het zakje met zijn fascinerende boek “Het volk in de grot’. Wie denkt dat dit om een droge filosofisch-theoretische verhandeling gaat, komt bedrogen uit.
Sleutelvraag
Ten Bos geeft met zijn boek eigenlijk antwoord op een sleutelvraag in onze huidige samenleving die ook aanleiding was voor het koddige onderzoek van de denktank. Die vraag komt in diverse verschijningsvormen voor. Waarom voelt ‘het volk’ zich zo slecht vertegenwoordigd? Waarom profiteert ‘het volk’ zo slecht van economische voorspoed? Waarom stemt ‘het volk’ keer op keer op partijen of leiders die ostentatief liegen?
Zoals een goede filosoof betaamt, geeft ten Bos niet echt antwoord. Hij sluit zijn boek (voor mijn gevoel) cryptisch af met een opsomming van verschillende typen volken. Maar goed, filosofen gaan over vragen stellen, concepten verduidelijken en dilemma’s schetsen. Economen zijn gelukkig wat minder bescheiden. Ik doe een poging - in de geest van Ten Bos - wat verder te komen met het formuleren van een antwoord op bovenstaande vragen.
Urgentie
Het maatschappelijke probleem is urgent. Het is van groot belang dat zoveel mogelijk mensen in een samenleving zich betrokken en gehoord voelen. Waarom lukt dat zo slecht dan? In een recente aflevering van Pauw loog Baudet 18 keer in twee minuten zonder één kritische vraag van Jeroen Pauw te krijgen.
Over Donald Trump of Boris Johnson zijn soortgelijke verhalen te vertellen. Italië, Oost-Europa, Turkije, you name it, overal hetzelfde liedje. De populariteit van de Pinokkio’s lijkt daar evenwel geheel niet onder te lijden. Dat rechtvaardigt de vraag wat welke diepe redenen aan dit fenomeen ten grondslag liggen. De grot blijkt daarbij te helpen.
Volk
Ten Bos problematiseert eerst het begrip ‘het volk’. Logisch: de meeste populisten die menen namens het volk te spreken, laten volkomen onduidelijk wie ze daarmee bedoelen. Zijn het de boze burgers, de laagopgeleiden, de ‘gewone man’, de hardwerkende burger of gewoon de meerderheid? Het is bewust dat zulks niet duidelijk wordt want dat geeft ruimte voor gelegenheidsargumenten en opportunistische abstracties. Zeggen dat je namens het volk spreekt zonder dat duidelijk is wie je vertegenwoordigt is het ultieme onweerlegbare anonieme machtsargument.
De grot
Hoe speelt de grot van Plato een rol in dit discours? Het voert te ver om het verhaal van de grot in detail uiteen te zetten. Het komt erop neer dat er mensen langdurig vastgebonden in een grot zitten die daardoor een hele andere interpretatie van de werkelijkheid buiten krijgen dan mensen die buiten de grot zijn.
De vraag die Ten Bos stelt is wat dit met mensen doet, wat ze zouden doen als ze de grot zouden verlaten, hoe ze communicatie die van buiten de grot komt interpreteren, of ze hun lot in de grot accepteren en wat dies meer zij.
De moderne interpretatie die Ten Bos aan de allegorie geeft, is dat de ‘elite’ (zij die buiten de grot zijn) het volk fundamenteel niet snapt (en net als Plato zelfs vaak minacht). In de moderne wereld geplaatst: partijen als D66 of GroenLinks die gaan uitleggen hoe de markt voor zzp’ers werkt, dat migratie ook best positief kan zijn of klimaat echt heel belangrijk is: het miskent de behoeftes van de mensen in grot.
Kennis heilig
Want het is helemaal niet duidelijk dat die behoefte hebben aan zo’n uitleg. Nog erger, het top down uitleggen van de elite aan het volk hoe de wereld eruitziet of moet zien werkt vaak averechts. De superieure kennis van de elite wordt daarmee overschat en de mores bij het volk genegeerd of onderschat. Dit leidt tot een herhaald spel van misverstanden en irritaties.
De elite denkt dat waarheid een noodzakelijke voorwaarde is voor politieke en maatschappelijke stabiliteit. En natuurlijk is dat in bepaalde mate ook het geval. In een wereld waarin de leugen regeert, wordt het leven ingewikkeld en vast niet leuk. Maar verpest door René Descartes (cogito ergo sum; ik denk, dus ik ben), zijn we in de loop der eeuwen de kennis en waarheid te absoluut gaan zien. En het verspreiden ervan is verworden tot heilig doel.
Hoe nu verder?
Het relativeren van de waarde van kennis en de waarheid moet naar mijn mening beslist niet geïnterpreteerd worden als een lofzang op de leugen. Dat zal ook allerminst het doel van Ten Bos zijn geweest. Eerder als een zoektocht naar de werkelijke behoeftes van het volk (hoe dan ook gedefinieerd of opgeknipt) in de verschillende contexten.
Voorbeeld: het sociale domein
Laten we de context van het sociale domein bezien. De vroeg-demente oudere, de persoon met een schuldprobleem of de langdurig werkloze: Laten we ze ‘het volk’ noemen. De klassieke fout die ‘de elite’ (in dit geval de professional of de overheid) kan maken, is om het volk uit te leggen wat ze moeten doen.
Dat is precies wat er ook in de praktijk vaak misgaat. In plaats van uit te gaan van de behoefte van het volk worden de oudere, de schuldenaar of de langdurige werkloze door een eenheidsmolen gehaald. Kijk dit is goed voor je! Gebaseerd op algemene principes die misschien gemiddeld kloppen ontstaat zo regelmatig een mismatch tussen wat er geleverd wordt en waar behoefte aan is.
Balans
Ik interpreteer het boek van Ten Bos als een oproep tot meer balans tussen waarheidsvinding/ kennisverspreiding en het onderzoeken van de werkelijke behoeftes van het volk in al zijn gedaantes. Die balans houdt ook in dat je de behoeftes wel serieus neemt, maar die niet altijd hoeft te vervullen. Het levert een minder Babylonische spraakverwarring op tussen de elite en het volk dan nu en houdt de naargeestige populisten op afstand. Dat is veel waard.
Marcel Canoy is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en columnist voor www.socialevraagstukken.nl.
Foto: 1llustr4t0r (Flickr Creative Commons)