Hoe populistisch sentiment ontwikkelt, hangt nauw samen met veranderingen in de maatschappelijke context. Financiële crises, groeiende ongelijkheden, sociaal-cultureel onbehagen en aanhoudend falend beleid kunnen een voedingsbodem vormen. Ook technologische ontwikkelingen spelen een rol.
Communicatieve onmiddellijkheid versterkt de populistische relatie tussen leider en volk
Zo maken sociale media het mogelijk voor populistische leiders om, on demand, rechtstreeks tot hun volgers te spreken. Communicatieve onmiddellijkheid versterkt de populistische relatie tussen leider en volk. De recente opkomst van generatieve AI-tools maakt het bovendien mogelijk om eigenhandig nieuwe beelden te creëren. Bijzonder interessant voor wie zich als visionaire leider wil presenteren.
Symboolpolitiek
In het Nederlandse politieke landschap leidt dat bij de leider van de Partij voor de Vrijheid, tegelijkertijd de grootste (nu met 37 zetels in de Tweede Kamer) én kleinste (met slechts één lid) partij in Nederland op het moment tot dergelijke symbolische uitingen:
Recente AI-gegenereerde beelden verspreid door @geertwilderspvv via X
Bestuurskundige Paul Frissen zet in De fatale staat uiteen hoe populisten de politieke orde in de eerste plaats als een symbolische orde beschouwen. Het zijn symbolen die een verhaal vertellen, tot de emotie en verbeelding spreken, en daarmee burgers en burgerlijk onbehagen kunnen mobiliseren.
Geert Wilders begrijpt als geen ander de kracht van symboolpolitiek
Frissen zegt hierover op socialevraagstukken.nl: ‘De populistische boodschap is daarom zo krachtig, omdat het populisme ten volle symbolisch durft te zijn. Onredelijkheid, in de dubbele betekenis van irrationaliteit en onmatigheid, is zijn handelsmerk. Het is een vitalistische stroming, waarin de emotie een authentieke bron van waarheid is.’
Geert Wilders begrijpt als geen ander de kracht van symboolpolitiek. Hij maakt bij uitstek gebruik van de mogelijkheden van retoriek – ‘de Nederlander weer op één’ – en kan via generatieve AI nu ook op visueel vlak eigenhandig tot de collectieve verbeelding spreken. Zijn AI-beeldtaal laat tot nu toe vooral een bepaalde verbeelding zien: we zien een ‘agenda van hoop’ waarin ‘de zon weer gaat schijnen.’ Deze beeldtaal bedient zich in de eerste plaats van allerhande nationalistische symbolen van Hollandse traditie en homogeniteit (wit, blond, kerngezin, Nederlandse vlag, kerktoren, molen, tulpen, voetbal).
Idealiserend
Tot nu toe concentreren beeldanalyses zich vooral op dit nationalistische aspect – de Volkskrant stond stil bij het consistente gebruik van witte gezinnen en met name blonde vrouwen, die in radicaal-rechtse kringen de idee van zuiverheid en onschuld zouden representeren. In het verlengde hiervan legde historicus Han van der Horst een link naar de beeldcultuur van het Derde Rijk waarin wit, blond en gezin ook als nationalistische kernsymbolen fungeerden.
Door de nationalistische symboliek zou de psychologische boodschap je bijna ontgaan
Niet minder betekenisvol echter is hoezeer PVV’s recentelijke AI-beeldtaal inzet op utopisch-romantische symbolen van perfecte eenvoud, liefde en rooskleurigheid. De jonge gezinnen stralen van geluk, de natuur staat in volle bloei, en de zon schittert. Door de nationalistische symboliek zou de psychologische boodschap je bijna ontgaan: volg mij, en het leven zal weer eenvoudig worden, we zullen weer domweg gelukkig zijn.
Het symbolisch palet van Wilders lijkt uit twee tegenovergestelde hoofdtinten te bestaan: inward love, outward hate
Waar de eigen toekomstverbeelding sterk idealiserend is, zien we zodra het over het heden gaat een heel ander type symboliek bij de PVV. Het type dat scherp inzet op veroordeling, vijandvorming en angst voor verlies van traditie en identiteit. De islam als religie voorop, en allerlei andere objecten van haat zijn inmiddels de revue gepasseerd: het ‘nepparlement’, de ‘laffe rechters’, ‘tuig van de richel’journalisten en GroenLinks-PvdA fractievoorzitter Frans Timmermans als politieke vijand des vaderlands.
Haat en liefde
Het symbolisch palet van Wilders lijkt daarmee uit twee tegenovergestelde hoofdtinten te bestaan: inward love, outward hate. Oftewel: us, totally good versus them, totally bad. Tussenkleuren, nuances, ambivalenties ontbreken doorgaans.
Deze tegenovergestelde tinten in het symboolpalet zijn overigens naadloos met elkaar verbonden. Zie bijvoorbeeld de volgende tweet van Wilders: ‘Ze hebben me jarenlang vervolgd en verketterd. Anderen willen me al 20 jaar vermoorden. Maar ik ben nooit gestopt maar met passie en overtuiging doorgegaan. En nu zijn we de grootste regeringspartij geworden. Met veel invloed. Voor onze mensen. De zon gaat weer schijnen in NL!’.
Met schijnbaar vanzelfsprekende souplesse beweegt deze tweet van outward hate naar inward love. Een tweet over ‘NL op 1 zetten met fors strenger en strikter asielbeleid’ afsluiten met een ‘♥’ is evenzeer emblematisch.
Deel van de wervingskracht van deze symbooltaal, waarin haat en liefde gesplitst raken, zou kunnen zijn dat ze inhaakt op emotionele ontwikkelprocessen die ieder van ons als baby (en later) doormaakt. De Oostenrijks-Britse psychoanalytica Melanie Klein observeerde hoe jonge kinderen een primaire fase doormaken waarin ze een angst regulerend fantasieleven ontwikkelen waarin goed en kwaad netjes gescheiden zijn.
Verlangen
De mentale afsplitsing van goed en kwaad zorgt ervoor dat jonge kinderen geen ambivalente gevoelens hoeven te ervaren die angst oproepen. Later in hun ontwikkelproces zijn kinderen steeds meer in staat om die dubbelheden wél te laten bestaan en ontstaat er een ambivalent en realistisch beeld van het zelf en de ander.
Ook op het niveau van groepen en systemen spelen deze dynamieken van splitsing, idealisering, en demonisering om angst te reguleren. De psychoanalytische notie van regressie maakt duidelijk dat er te allen tijde beweging mogelijk is van een meer volwassen naar een meer primaire groepsgeest van wij, helemaal goed versus zij, helemaal slecht.
PVV’s symboliek lijkt te refereren aan kindverlangen naar simpele wereld in termen van goed en kwaad
PVV’s gespleten symboliek lijkt te refereren aan dit oude kindverlangen naar een simpele wereld in termen van goed en kwaad. Het beeld van ‘de zon die weer gaat schijnen’ laat zich vermoedelijk niet toevallig associëren met de eenvoud van een kindertekening. Hoewel simplificatie de werkelijkheid geen recht doet, is het goed te benadrukken dat het ook beschermt en reguleert. Een maatschappij kan maar zo veel complexiteit aan. Signalen van splitsing en idealisering nopen tot onderzoek naar toegenomen onzekerheden in de samenleving en onderkenning van de sociale mechanismen die zich daartegen verzetten.
Fantasievorming van volgers
Je kunt vanuit verschillende perspectieven kijken naar wat voor soort leiderschap en volgerschap er vandaag de dag nodig is. Eén manier zou zijn om te kijken of leiders de fantasievorming van hun volgers proberen te temmen of juist trachten te ontsteken. Hoe gaan ze om met het primaire verlangen in de samenleving naar een simpele haat/liefde wereld? Kan er ruimte worden gecreëerd voor het toelaten van meer ambivalentie? Leiderschap gaat in die zin over het helpen verdragen – in plaats van het helpen uitleven – van primaire emoties van grote groepen.
Joram Feitsma is universitair docent bij het Departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht