De afgelopen decennia zijn digitale technologieën doorgedrongen in de haarvaten van ons dagelijks bestaan. Denk aan sociale media, chatbots die bedrijven inzetten bij de klantenservice en toepassingen van kunstmatige intelligentie (AI). Sommige toepassingen, zoals ChatGPT, verspreiden zich snel, maar veel technologische ontwikkelingen verlopen geleidelijk waardoor de maatschappelijke effecten ervan minder snel in beeld komen.
In de toekomstverkenning Digitaal vervlochten, maar ook verbonden? gaat onze aandacht specifiek uit naar verschuivingen die vaak onder de radar blijven en daardoor de sociale cohesie van een samenleving meer onmerkbaar beïnvloeden (SCP, 2025). We kijken daarin naar de invloed van de netwerkmaatschappij, sociale en digitale ongelijkheden en processen van individualisering.
Dit deden we aan de hand van een literatuurstudie en twee scenarioworkshops (een met burgers en een met deskundigen). In dit artikel geven we de bevindingen van onze literatuurstudie in een notendop weer en de lessen die we daaruit trekken voor het huidige digitaliseringsbeleid.1
Spannende zaak voor sociale cohesie
De netwerkmaatschappij, opgekomen in de jaren negentig van de vorige eeuw, kenmerkt zich door een samenleving waarin de sociale netwerken van individuen steeds meer verbonden zijn door digitale netwerken. Daardoor verandert ook de aard en wijze van de verbanden waarop de samenleving berust.
De kern is een verschuiving van ‘sterke verbindingen’ naar ‘zwakke verbindingen’
De kern hiervan is dat de netwerkmaatschappij een verschuiving laat zien van ‘sterke verbindingen’ naar ‘zwakke verbindingen’. Sterk of zwak staat hier voor de relatiesterkte van sociale verbindingen, voor meer of minder wederkerigheid, een ‘dikke draad’ dan wel een ‘dunne draad’ tussen betrokken personen. In vergelijking met eerdere maatschappijen, waarin de diverse leden strakker waren ingeweven in homogenere groepen of gemeenschappen, zijn leden van de netwerkmaatschappij vaker door dunnere draden met elkaar verbonden.
Net als netwerkmaatschappij draait ook het begrip van sociale cohesie om verbindingen. Cohesie wordt ook wel de lijm genoemd die een samenleving bijeenhoudt en is in beknopte zin te omschrijven als de mate waarin (groepen) mensen zich met elkaar en met allerlei instituties verbonden voelen en dat ook in hun gedrag aan de dag leggen. Sociale verbindingen zijn nauw verwant met de diepmenselijke behoefte aan warmte en geborgenheid en ze geven zin en structuur aan onze levens.
Wanneer verbindingen veranderen, kan dat diep in onze levens ingrijpen en allerlei onzekerheden veroorzaken
Wanneer verbindingen in kwantitatieve of kwalitatieve zin veranderen, kan dat diep in onze levens ingrijpen en allerlei onzekerheden veroorzaken. Dit maakt de netwerkmaatschappij tot een spannende zaak voor de sociale cohesie. Twee factoren zijn daarbij van bijzonder belang: de mate van sociale ongelijkheid en individualisering.
Sociale en digitale ongelijkheid
Een van de factoren die de sociale cohesie in een samenleving in belangrijke mate bepaalt, is sociale (on)gelijkheid. En deze factor is weer sterk verweven met digitale ongelijkheid.
Digitalisering kan de sociale ongelijkheid versterken
Degenen die al veel hebben (in termen van opleiding, inkomen en vermogen) profiteren van de nieuwe digitale middelen, terwijl degenen die minder hebben hun maatschappelijke achterstand verder zien oplopen. Digitalisering kan de sociale ongelijkheid dus versterken.
Uit internationaal vergelijkend onderzoek (bijvoorbeeld SCP, 2014; Wilkinson & Pickett, 2019) blijkt dat grote sociale afstanden en onderlinge competitie nadelig zijn voor gemeenschapszin. Er kan dan een toename zijn van ‘sociale-vergelijkings-stress’, die sterk verbonden is met schaamte en ons doet wegduiken voor anderen.
Ook kunnen mensen gaan neerkijken op degenen onder hen in de sociale hiërarchie
Ook kunnen mechanismen in werking treden waarbij mensen, om hun beschadigde zelfrespect op te vijzelen, gaan neerkijken op degenen onder hen in de sociale hiërarchie. Bij grote sociale afstanden doordringen deze mechanismen alle lagen van de samenleving en zetten ze de cohesie in de hele samenleving onder druk.
Schaduwzijde van individualisering
Daarnaast is sociale ongelijkheid verweven met het moderne proces van individualisering. Individualisering zorgt voor positieve ontwikkelingen als emancipatie en vooruitgang, maar heeft ook een schaduwzijde. Het kan er namelijk toe leiden dat de verbindingen tussen de mensen in een samenleving losser worden en dat groepen feller tegenover elkaar komen te staan.
Digitalisering jaagt het proces van individualisering aan in de vorm van culturele uitingsvormen waarin het individu steeds meer het ijkpunt is. In de netwerkmaatschappij probeert iedereen zichzelf zo goed en authentiek mogelijk in de etalage te zetten, of het nu influencers zijn die volgers aan zich willen binden, mensen die zich aanmelden voor een datingwebsite of professionals die zich presenteren op LinkedIn. Dit heeft invloed op hoe we ons tot collectieve verbanden verhouden.
Waardenstelsel van meritocratie wringt met waarden als solidariteit en wederzijdse betrokkenheid
Een belangrijke achtergrond is hier het waardenstelsel van meritocratie, dat de laatste decennia opgang heeft gemaakt, en waarin elk individu zelf verantwoordelijk wordt gehouden voor zijn maatschappelijk succes of falen. Dit waardenstelsel wringt met waarden als solidariteit en wederzijdse betrokkenheid, die voor de sociale cohesie fundamenteel zijn.
Digitaliseringsbeleid is te smal
Het huidige digitaliseringsbeleid van de overheid zet in het kader van de sociale cohesie vooral in op inclusie. Alle mensen dienen toegang te hebben tot digitale technologieën en middelen; vooral mensen die die toegang zonder hulp niet of slechts beperkt hebben.
Uitgangspunt dat iedereen mee moet kunnen doen, zorgt voor blinde vlek
Uitgangspunt is dat iedereen mee moet kunnen doen aan de digitale samenleving. Deze insteek is begrijpelijk, maar zorgt ook voor een blinde vlek. Onze aanbeveling is het cohesiebeleid bij digitalisering niet te beperken tot armoede- of inclusiebeleid, maar dit in bredere zin te richten op de sociale afstanden die tussen allerlei groepen burgers kunnen toenemen.
Bij sociale cohesie gaat het om alle lagen van de samenleving, niet alleen de onderkant. Daarnaast is het van belang de schaduwkant van individualisering te zien en hoe negatieve vormen daarvan door digitalisering versterkt kunnen worden.
Het is raadzaam ook andere ministeries een sterke rol te geven in het digitaliseringsbeleid
Momenteel wordt het digitaliseringsbeleid in hoofdzaak getrokken door de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Economische Zaken, en Justitie en Veiligheid. Wil men beter kunnen anticiperen op de gevolgen van geleidelijke ontwikkelingen die in de toekomst de sociale cohesie mogelijk aantasten, dan is het raadzaam ook de ministeries van Sociale zaken en Werkgelegenheid en van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een sterke rol te geven in het digitaliseringsbeleid.
Erik de Bakker en Lonneke van Kampen werken als wetenschappelijk medewerker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. Rudy van Belkom is directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek.
Noot
- Voor het volledige verhaal (met referenties) en de resultaten van de workshops verwijzen we naar onze publicatie: Erik de Bakker, Lonneke van Kampen en Rudy van Belkom (2025). Digitaal vervlochten, maar ook verbonden? Sociaal en Cultureel Planbureau.
Foto: René Passet (Flickr Creative Commons)