Eenzaamheid is een groeiend probleem en komt voor in alle leeftijdsgroepen. Wereldwijd voelt een derde van de volwassenen zich eenzaam. Eenzaamheid kan omschreven worden als een onprettige situatie waarbij (de kwaliteit van) iemands sociale relaties niet voldoen aan hun verwachtingen of wensen. Eenzaamheid (vooral in chronische staat) kan ernstige gevolgen hebben voor de mentale en fysieke gezondheid van mensen. Het is daarom belangrijk om passende interventies in te zetten.
Sociale en fysieke leefomgeving
De woonomgeving speelt hierbij een belangrijke rol. Deze moet niet alleen sociale interactie bevorderen, maar ook bijdragen aan een gevoel van verbondenheid (met de omgeving), en ruimte bieden voor ontsnappen aan of omgaan met gevoelens van eenzaamheid.
Buurten die uitnodigen om te wandelen, dragen bij aan verminderde gevoelens van eenzaamheid
Er is echter nog relatief weinig bekend over de relatie tussen aspecten van de sociale en fysieke leefomgeving van mensen en gevoelens van eenzaamheid. Daarom hebben wij een systematische literatuurstudie gedaan om deze factoren in beeld te brengen. Een uitgebreide beschrijving van de literatuurstudie en de resultaten is te lezen in de afstudeerscripties van Bregje Schulten en Noor Dinnissen.
Het resultaat laat zien dat verschillende omgevingskenmerken samenhangen met eenzaamheid.
- Kwaliteit van woningen. Mensen die wonen in een eengezinskoopwoning voelen zich over het algemeen minder eenzaam dan huurders in een appartement. Ook is het van belang dat de woning betaalbaar is en van goede kwaliteit, zonder gebreken.
- Voorzieningen. In buurten waar sport- en vrijetijdsvoorzieningen aanwezig of dichtbij zijn, voelen bewoners zich minder eenzaam. Ook zorgvoorzieningen zijn belangrijk. Bij andere voorzieningen is de kwaliteit, of hoe tevreden men is met de voorzieningen, belangrijker dan de afstand er naar toe.
- Groen. Hoewel er al veel bekend is over het effect van groen op mentaal welbevinden en het verminderen van stress, is er nog verrassend weinig onderzoek gedaan naar de relatie tussen groen en eenzaamheid. Enkele studies laten zien dat de hoeveelheid groen bijdraagt aan minder eenzaamheid. De relatie tussen perceptie van (kwaliteit van) groen en eenzaamheid moet nog verder onderzocht worden.
- Beloopbaarheid. De beloopbaarheid, of voetgangersvriendelijkheid, van een buurt draagt bij aan verminderde gevoelens van eenzaamheid. Buurten die uitnodigen om te wandelen, zijn vaak levendiger en dragen bij aan gezondheid en duurzaamheid. Naast goede voetpaden en fietspaden is ook de bereikbaarheid van openbaar vervoer van belang.
- Veiligheid. Er is minder eenzaamheid in buurten waar men zich veilig voelt en waar men geen overlast ervaart.
- Sociale cohesie. Verschillende onderzoeken laten zien dat mensen zich minder eenzaam voelen in buurten met een sterke sociale cohesie. Ook als mensen een band met de buurt of een gemeenschapsgevoel ervaren, zullen ze zich minder snel eenzaam voelen.
- Dichtheid. Hoewel relatief veel studies de relatie tussen stedelijke dichtheid en eenzaamheid bekeken hebben, vinden de meeste geen significante samenhang. Een aantal studies laat echter zien dat mensen in buurten met een hoge stedelijke dichtheid zich vaker eenzaam voelen. Een voldoende hoge stedelijke dichtheid is enerzijds nodig voor draagvlak voor voorzieningen en voor beloopbaarheid. Anderzijds heeft een te hoge dichtheid nadelige gevolgen voor een gevoel van veiligheid en sociale cohesie.
- Sociaal-economische status (SES). Sommige studies laten zien dat mensen in een buurt met lage sociaal-economische status zich vaker eenzaam voelen. Er zijn echter ook studies die geen relatie vonden tussen eenzaamheid en SES. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de aspecten van de leefomgeving onderling sterk samenhangen.
Figuur 1: Leefomgevingsdeterminanten van eenzaamheid en hun onderlinge samenhang
Eenzaamheidsinterventies
In figuur 1 zijn de leefomgevingsdeterminanten van eenzaamheid en hun onderlinge samenhang te zien. In buurten met een lage sociaal-economische status voelen bewoners zich niet alleen eenzamer, maar zijn ze vaak ook minder tevreden over de kwaliteit van hun woning, de aanwezige voorzieningen, groen, en infrastructuur, de sociale veiligheid, en sociale cohesie, wat het gevoel van eenzaamheid ook weer versterkt.
Er is een duidelijke correlatie tussen de perceptie van groen, positieve emoties en gevoelens van eenzaamheid
Dit blijkt ook uit de afstudeerscriptie van Noor Dinnissen, die hiervoor buurtdata van gemeente Rotterdam analyseerde. Haar bevindingen onderstrepen het belang van een integrale aanpak en ze pleit in haar conclusie voor eenzaamheidsinterventies in lage SES-buurten om sociaal-economische gezondheidsverschillen te verkleinen.
Jongeren vaakst eenzaam
De meeste studies die gekeken hebben naar de relatie tussen de leefomgeving en eenzaamheid, richtten zich op ouderen, terwijl vooral jongeren zich in 2020 het vaakst eenzaam voelden van alle leeftijdsgroepen. Daarom heeft Bregje Schulten verder onderzoek gedaan naar eenzaamheid onder jongeren en de rol van de gebouwde omgeving.
Zij onderzocht de relatie tussen tijdelijke gevoelens van eenzaamheid en kenmerken van de openbare ruimte, waaronder de aanwezigheid en de beleving van groen. Ze deed dit door middel van een virtual reality experiment. Respondenten kregen hierbij verschillende video’s te zien van een openbare ruimte en kregen daarbij steeds de vraag wat ze vonden van de kwaliteit en hoeveelheid groen, welke emoties de omgeving opriep, en in welke mate ze zich op dat moment eenzaam voelden.
De resultaten laten een duidelijke correlatie zien tussen de perceptie van groen, positieve emoties en gevoelens van eenzaamheid. Vooral de aanwezigheid van bomen en de aanwezigheid van mensen zorgt voor een vermindering van eenzaamheid en een meer ontspannen en veilig gevoel.
Aanbevelingen
Om woonomgevingen te creëren waar bewoners zich thuis voelen, die uitnodigen om naar buiten te gaan, anderen te ontmoeten, te ontspannen of te ontsnappen aan gevoelens van eenzaamheid, kunnen gemeenten en ontwerpers aan de slag met de volgende aanbevelingen:
- Bied betaalbare en kwalitatief goede woningen.
- Voorzie voldoende sport- en vrijetijdsvoorzieningen.
- Creëer groene ruimten en plant bomen in straten.
- Zorg voor goede en veilige infrastructuur om te wandelen en fietsen.
- Zet in op veiligheid in de buurt.
- Voorzie toegankelijke gemeenschapsvoorzieningen en aantrekkelijke openbare ruimte voor sociale cohesie.
- Voldoende dichtheid is nodig voor draagvlak voor voorzieningen en om buurten beloopbaar en levendig te maken, maar een te hoge dichtheid kan negatieve gevolgen hebben.
- Geef prioriteit aan buurten met een lage sociaal-economische status, om zo gezondheidsverschillen te verkleinen.
Pauline van den Berg is senior onderzoeker bij Fontys Hogescholen en Astrid Kemperman is hoogleraar bij Technische Universiteit Eindhoven.
Foto: i bi (Flickr Creative Commons)