Lessen uit lokale conflicten over verduurzamingsplannen

De energietransitie en plannen voor biodiversiteitsherstel leiden in tal van gemeenten tot discussie en soms langlopende conflicten. Verduurzamingsplannen concurreren soms met andere maatschappelijke opgaven en belangen. Het SCP onderzocht hoe hiermee om te gaan.

Over protest tegen verduurzamingsplannen is al veel bekend uit eerder onderzoek. Het gaat dan echter bijna altijd over een conflict tussen een groep burgers en een instantie of bedrijf. Naar spanningen tussen groepen burgers onderling, met verschillende ideeën over de plannen, is nog bijna geen onderzoek gedaan.

Conflicten tussen de inwoners van een wijk of dorp spelen altijd in de context van een gemeenschap. Daardoor zijn ze vaak persoonlijker dan conflicten met instanties. Mensen kennen elkaar soms al sinds de kleuterschool of hebben banden in de familie of vriendenkring. Oude verhalen over spanningen in het gebied blijken vaak een rol te spelen in dit soort conflicten.

Drie conflicten over vraagstukken die allen ruimte vergen

In Finsterwolde, in Noordoost-Groningen, bekeken we een dorpsconflict over het plan van een boer om een deel van zijn land aan een projectontwikkelaar te verkopen om een zonnepanelenpark te beginnen. In de polder Rijnenburg en Reijerscop, bij Utrecht, keken we naar een controversieel plan voor een ‘energielandschap’ met zowel windmolens als zonnepanelen. En in het Gooi, op de Hoorneboegse hei, bestudeerden we de ruzie die ontstond over de plannen om bos te kappen om zo meer plaats te maken voor heide, en daarmee de biodiversiteit van het gebied te bevorderen.

In elk conflict stonden twee maatschappelijke vraagstukken ter discussie die elk ‘ruimte vergden’. In het Gooi ging het over de vraag of het slim is om veel bomen te kappen voor biodiversiteitsherstel, in de wetenschap dat bomen ook van groot belang zijn om CO2 af te vangen. Parallel aan de lokale discussie liep ook een landelijk debat over die vraag, wat uiteindelijk leidde tot strengere regelgeving voor boskap. In Finsterwolde werden opgaven rondom klimaat en de ‘energietransitie’ afgewogen tegen landschappelijke waarden: het laatste stuk ‘wijde leegte’ dat Nederland nog kent. In Rijnenburg en Reijerscop kwam de klimaatopgave tegenover de woningbouwopgave te staan. Grondbezitters zagen liever duurzame woningen verrijzen dan windmolens, en kregen daarin steun van een meerderheid van de Tweede Kamer.

Lokale conflicten blijken een goede kans te bieden om op overzichtelijke schaal inzicht te krijgen in de manier waarop mensen samen dit soort ingewikkelde afwegingen maken. Het Planbureau voor de Leefomgeving (Van Dam et al., 2019), de Raad voor leefomgeving en infrastructuur (Rli, 2019), en de rijksbouwmeesters (College van Rijksadviseurs, 2018) pleitten er recent dan ook voor om altijd te streven naar een brede kijk op inrichtingsvraagstukken.

Lokale conflicten zijn leerzaam voor de Omgevingswet

Die brede kijk sluit goed aan op de gedachte van de nog in te voeren Omgevingswet. Wel is het juist in de aanloop naar die invoering van belang om te leren van lokale ervaringen. Eerder werd bijvoorbeeld gekeken naar pioniersprojecten – pilots en experimenten (I&W, 2016). Daarnaast kunnen conflicten heel leerzaam zijn en gelden aanbevelingen voor de invoering (Van den Broek, Steenbekkers, Van Houwelingen, Putters, 2016) des te sterker als er tegengestelde geluiden zijn. Zo is goede communicatie nog belangrijker in conflictsituaties, moeten de ‘antennes’ van de overheid scherper gericht zijn om tegengestelde geluiden op te pikken, en er is nog meer aandacht nodig voor risico’s van overbelasting van burgers als er sprake is van ruzies. Vooral de zwaardere procesmatige rol die initiatiefnemers krijgen in de Omgevingswet is wat dat laatste betreft een risico.

In de politiek wordt gemakkelijk aangenomen dat burgerinitiatieven een belangrijke rol kunnen spelen in bijvoorbeeld de energietransitie (Wiebes, 2018). Onze casestudies laten zien dat initiatiefnemers echter niet altijd worden geaccepteerd in de gemeenschap. Dat kan komen doordat ze buiten het gebied wonen waar de verduurzamingsingreep wordt gepland, of behoren tot een bevolkingsgroep waarmee historisch conflicten bestonden. Dit kan aanleiding zijn voor spanning en dus voor overbelasting aan beide kanten.

Oog hebben voor lokaal leed

We kunnen veel leren van conflicten en in die zin zijn ze heel waardevol. Tegelijk kunnen ze ook veel leed veroorzaken, zoals in Finsterwolde waar de vrijdagmiddagborrelclub vanwege het conflict uiteenviel, waar bepaalde buren ophielden elkaar te groeten op straat en waar soms vriendschappen werden verbroken. Daarnaast waren er ook consequenties voor de bredere gemeenschap, bijvoorbeeld doordat de gevestigde overlegplatforms niet meer voor iedereen aanvoelden als een brede vertegenwoordiging. We zouden dus wel kunnen spreken van ‘barstjes’ in de Finsterwoldse gemeenschap.

Ook al hoeven we niet alles op alles te zetten om conflicten uit de weg te gaan of zo snel mogelijk te beslechten, wel is het goed om beter te leren hoe we onnodige pijn kunnen voorkomen.

We kunnen de vraag of we ons zorgen moeten maken over dit soort conflicten ook breder trekken, door ze te plaatsen in de trend dat er – in ieder geval voor corona – steeds meer lijkt te worden gedemonstreerd (Den Ridder et al., 2019). De conflicten die wij bestudeerden laten zien dat we verder moeten kijken dan naar die kwantitatief gemeten ‘stemming’. Vaak is er sprake van cumulatie van problemen.

Mensen waren in onze casussen niet alleen kwaad om de heideverbinding, de zonnepanelen of de windmolens, maar ook om de varkensschuren die er al jaren stonden, de plannen voor prostitutie of opvang van asielzoekers, om de bomenkap vanwege de verbreding van de snelweg of om de gemeentelijke herindeling waarbij de grote stad voor hun gevoel steeds maar alles beslist. Omdat er de komende jaren nog een behoorlijk aantal, vaak samenhangende vraagstukken speelt, doen we er goed aan aandacht te blijven houden voor wat er lokaal leeft.

Wouter Mensink is bestuurskundige en filosoof en werkt als onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. Dit artikel is gebaseerd op ‘Barstjes in de lokale gemeenschap. Conflicten over verduurzamingsplannen in de leefomgeving een drietal lokale conflicten’, SCP, 2021

 

Foto: Nanda Sluijsmans (Flickr Creative Commons)