‘Nederland ronkt van de ideologie van de autonome, krachtige, ondernemend burger die met zelfregie, zelfmanagement en zelfredzaamheid een goede toekomst tegemoet gaat. Voor kwetsbaarheid is geen ruimte meer.’ Zo fulmineerde hoogleraar zorgethiek Andries Baart enkele maanden geleden op deze site naar aanleiding van zijn boek De zorgval. Maandenlang was zijn verhaal het drukbezochtste item. Baart had iets geraakt, zoveel was duidelijk. De geestelijk vader van de presentiebenadering – een onder hulpverleners zeer populaire manier van aandachtig, toegewijd, liefdevol en aanwezig werken met kwetsbaren – analyseerde een twintigtal beleidsdocumenten en las dat het daarin alleen maar over eigen kracht gaat, en dat kwetsbaarheid een non-item was geworden.
Het was een forse steen in de vijver van wat alom een onomstreden idee lijkt te zijn geworden. Wat zou Fiet van Beek daar van vinden? Als voorvrouw van de Eigen Kracht Centrale bevindt zij zich immers op de toppen van de golven van deze maatschappelijke beweging. Toch? ‘Nou’, relativeert ze maar meteen, ‘onder eigen kracht wordt nu toch wel heel veel verstaan, van gemeentelijke cursussen tot spierversterkende middelen. Het slaat overal en daarmee bijna nergens meer op zo langzamerhand. Wij merken natuurlijk dat ook de belangstelling voor Eigen Kracht-conferenties snel toeneemt. Het is belangrijk om de visie achter de conferenties te benadrukken. Dat het niet gaat om kracht van een individu, maar om de kracht van de kring en het bij elkaar brengen van een kring van mensen rond de “hoofdpersoon”, opdat mensen zelf de regie kunnen nemen en niet de overheid of het systeem het overneemt.’
Ze treffen elkaar op het kantoor van Movisie in Utrecht. Fiet van Beek vlak voor haar vakantie, Andries Baart (‘Ik geef je mijn boekje mee, dat verhoogt echt de vakantievreugde’) staat aan de vooravond van de behandeling van kanker bij zijn vrouw. ‘De inzet is dat we gaan proberen om beter te worden.’
Andries, wat is het probleem – waarom ben je zo bang dat met alle aandacht voor eigen kracht kwetsbaarheid in het gedrang komt?
Baart: ‘Overal wordt fantasieloos op de trommel van eigen kracht geslagen, terwijl al die beleidsdocumenten die ik analyseerde over zeer kwetsbare mensen gaan, over mensen die dus niet zonder hulp van anderen kunnen. Hoe harder je “eigen kracht” roept, des te meer ben je verplicht je te verdiepen in de kwetsbaarheid van mensen. Anders krijg je een heel gevaarlijke ideologie, dan wordt kwetsbaarheid een onwaarde. Dat moeten we niet willen. Ik ben kwetsbaar als het om mijn echtgenote gaat, maar dat moet niet met kracht en zelfregie weggewerkt worden. Die kwetsbaarheid wil ik graag in stand houden. Veel mensen zijn ook heerlijk in hun kwetsbaarheid – die bovendien de kern is van hun identiteit. Dat moet je honoreren, er soms van genieten. En niet doen of het slechts een te bestrijden kwaad is.’
Maar de advocaten van eigen kracht en burgerkracht zijn begaan met kwetsbaren; ze willen juist dat mensen meer naar elkaar omkijken. Een professional kan die aandacht vaak niet geven, die is afstandelijk.
Baart: ‘Dat zou kunnen. Dat komt voor, maar een beleid baseren op één begrip is per definitie misleidend. En het gebeurt ook nog eens op oneigenlijke gronden: omdat het allemaal niet meer betaalbaar is. Als je kwetsbaarheid negeert, dan loop je een groot risico: dat mensen overschat worden, dat ze taken en verantwoordelijkheden krijgen die ze niet tot een goed einde kunnen brengen. En daar dan voor gestraft en verlaten worden.’
En hoe kijk je dan aan tegen de Eigen Kracht-conferenties van Fiet?
Baart: ‘Positief, het zijn goede beginselen die ik deels herken van de presentiebenadering. Maar eerlijk gezegd snap ik niet waarom het Eigen Kracht heet. Het gaat altijd over talenten, resources zoeken, draagvlak creëren, sociale cohesie – maar toch niet over kracht? Dat is een gek woord, een heel onhandig begrip. Spierballentaal. Waarom moet dat nu zo?’
Van Beek: ‘Kracht is ook het vermogen om met elkaar besluiten te nemen over wat er nodig is. In Eigen Kracht-conferenties gaat het om het bundelen van de denk- en daadkracht van de eigen kring. We hebben in het Nederlands eigenlijk geen goed begrip voor die eigen groep, in het Engels wordt het de family group genoemd. Samenredzaamheid zou beter zijn.’
Baart: ‘Brrr, dat is geen Nederlands.’
Van Beek: ‘Ik heb de term Eigen Kracht-conferentie twaalf jaar geleden verzonnen, maar als ik het vandaag opnieuw moest doen, zou ik een ander begrip kiezen, omdat de aanduiding “Eigen Kracht” zo’n andere vlucht heeft genomen en besmet is geraakt. Het vervlakt, wordt hol.’
Baart: ‘Maar Fiet, wat jij ten onrechte niet benoemt is dat er in zorg en welzijn een voortdurende strijd woedt over wiens kennis nu eigenlijk telt, bijvoorbeeld bij het stellen van diagnoses, bij signaleringen, bij het maken van plannen. Het is wat ik een epistemologische strijd noem. Wiens kennis doet ertoe? We proberen in de zorg nu tot een genuanceerd midden te komen tussen professional en burger, in ziekenhuizen heet dat shared decision making tussen dokter en patiënt. Maar de dokter weet zó ongelooflijk veel meer. Dat allesoverheersende kennissysteem, de financieringsstromen, de macht van de verzekeraars – daarover praten jullie niet bij de Eigen Kracht Centrale, en dat vind ik jammer en politiek naïef. Jullie hebben het niet over het onrecht van het systeem, en blijven hangen in het uitdragen van een methode in een windstille hoek.’
Van Beek: ‘Dat klopt niet. Wij zijn bezig om voor elkaar te krijgen dat mensen zelf keuzes mogen maken, en dat dit als uitgangspunt voor de zorg in wetten wordt opgenomen; we zijn het systeem aan het veranderen, dat is echt niet windstil hoor, integendeel! Ondertussen laten we met de Eigen Kracht-conferenties zien dat het echt kan op die manier, ook als ingrijpen dreigt van de jeugdbescherming, de GGZ of in het geval van gedwongen huisuitzettingen. Dat recht is het begin. En daarna krijg je die vraagstukken van jou.’
Andries, wordt de strijd die jij wilt voeren tegen het systeem niet enorm geholpen door de huidige burgerkrachtbeweging?
Baart: ‘In zoverre er nu inderdaad ruimte komt voor andere morele en kennisbronnen. Maar de discussie is nu ongelooflijk geïdeologiseerd en dat helpt niet. We leggen de ene mode af, het paternalisme van professionals, en ruilen die in voor een andere: die van buurthuizen die worden wegbezuinigd en vervolgens door vrijwilligers gerund moeten worden “in zelfbeheer”– dat gaat toch helemaal niet over de waarde van kwetsbaarheid?’
Zonder bezuinigingen hadden we het niet over kwetsbaarheid gehad, en hadden we ook niet de beweging voor eigen kracht gehad.
Baart: ‘De presentietheorie is zonder bezuinigingen ontstaan; ik had die er niet voor nodig. En of die bezuinigingen een zegening blijken, moeten we eerst nog maar afwachten.’
Van Beek: ‘De Eigen Kracht-conferenties zijn ook niet opgekomen door bezuinigingen, ze kwamen voort uit een behoefte aan rechten. Maar het is wel zo dat de bezuinigingen kansen geven, de boel wordt opgeschud. Daar ben ik voorzichtig optimistisch over.’
Baart: ‘Dat ben ik wel met je eens, het biedt kansen: nu nog een begrippenapparaat om ze te grijpen.’
Dit is een fragment uit het tweegesprek dat deze week verschijnt in het nieuwe nummer van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.
Over de 'zorgval' vindt op 31 oktober met Andries Baart een congres plaats. Aanmelden kan hier.
Foto's: Ruud van de Graaf.