Klushuur: radicale stadsontwikkeling van onderop

Voor renovatie van woning in grote steden is geen geld meer. Ook voor het opkopen van slechte panden en die aan te bieden als klushuis mist een gemeente als Rotterdam tegenwoordig het budget. Klushuur is een mooi alternatief: een klusser knapt een huis op en betaalt als tegenprestatie minder huur.

De toekomst is aan de architectuur zonder architecten, aan de stedenbouw zonder stedenbouwers. Dat was de provocerende boodschap van de architectuurbiënnale in Venetië 2012. Burgers kunnen het grotendeels zelf. Het past  naadloos in de huidige door de crisis versterkte trend van zelforganisatie. Doe het zelf! West-Europese verzorgingsstaten transformeren zich tot investeringsstaten. Minder aandacht voor bescherming, meer aandacht voor het ontwikkelen van de potenties van burgers. De overheid heeft beperkte financiële middelen. Collectieve arrangementen worden (deels) ontbonden en teruggegeven aan burgers.

Dit proces is al enige tijd aan de gang en werd door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) al in rapport Investeren in vermogen uit 2006 herkend én omhelsd. In het inleidende essay schreef SCP-directeur Paul Schnabel dat positieve ontwikkelingen en veranderingen niet zozeer bij beleidsmakers beginnen, maar juist bij burgers. ‘Steeds valt het op dat het burgers zijn, individueel of in organisatie, alleen of in een groep, voor zichzelf of voor anderen, die zelf de motor en de agens van de veranderingen zijn.’ En hij voegde eraan toe dat de burger bij zijn poging zijn situatie te verbeteren en te veranderen, eerder gehinderd dan geholpen wordt door de overheid en de eigen instituties dan dat ze praktische steun krijgt. Vaak blijft het bij retoriek, stelde Schnabel vast.

Klushuizen weerleggen  kritiek op bureaucratische logica

Maar is dat nu werkelijk zo? Het is langzamerhand een gemeenplaats van jewelste geworden dat overheden en instanties verstrikt zijn geraakt in hun bureaucratische logica en zich hebben vervreemd van de leefwereld van hun burgers. Het is een deuntje dat velen ongereflecteerd uit volle borst meezingen, maar de werkelijkheid is dat op het terrein van de volkshuisvesting overheden, corporaties en ontwikkelaars de potenties en talenten van bewoners aan het opzoeken zijn. Kijk naar het fenomeen van de klushuizen waarmee de gemeente Rotterdam al weer een kleine tien jaar experimenteert. Klushuizen zijn een goed voorbeeld van coproductie tussen overheid en burgers. Bewoners krijgen tegen lage bedragen huizen aangeboden onder voorwaarde dat ze zélf de woning volledig renoveren. Een initiatief dat er dicht tegen aan ligt is het aanbieden van cascowoningen. Hier hoeft niet alles zelf en luidt het motto ‘gevel, dak, fundering doen wij, de rest doe jij’. Met de klushuizen en de cascowoningen is de gemeente Rotterdam er niet alleen in geslaagd om middengroepen aan de stad te binden (bijna altijd in achterstandswijken), maar er juist ook in geslaagd om haar bewoners uit te dagen tot zelfwerkzaamheid, creativiteit en zelfs tot buurtinitiatieven. De resultaten zijn vaak verbluffend en ze hebben niet voor niets de pagina’s gehaald van architectuurmagazines en internationale kranten.

Bedenk daarbij wel dat de meeste klushuizen tot stand zijn gekomen voor de crisis. De gemeente heeft er fors in geïnvesteerd (aankoop slechte panden), terwijl er ook  rijkssubsidie bijgelegd is. Nu is de realiteit verschoven. De gemeente Rotterdam mist de budgetten van weleer om slechte panden op te kopen en als klushuis aan te bieden. Ook voor de  begeleiding van de klussers is minder geld. Bovendien is een groot deel van de creatieve klasse die geprofiteerd heeft van het fenomeen kluswoningen brodeloos geraakt en zijn ze kansloos bij het krijgen van een hypotheek of bij het vinden van een gesubsidieerde corporatiewoning gezien de lange wachttijden.

Klushuur: voor starters, zzp’ers, afgestudeerden en MOE-landers

Die positie delen ze met heel veel starters en zzp’ers. Een interessant alternatief in een dergelijke situatie is klushuur. De kern van klushuur is dat een klusser een huis opknapt en als tegenprestatie minder huur hoeft te betalen. Een voorwaarde is dat de huurklusser de beschikking krijgt over een woning met achterstallig onderhoud in een achterstandswijk. Het is een woning die hij naar eigen inzicht aan de binnenkant (en mogelijk ook de buitenkant) kan afbouwen. Verschillende corporaties in Rotterdam (Vestia, Havensteder, Woonstad, Woonbron) zijn met het instrument klushuur in kleinschalige projecten aan het experimenteren of staan op het punt dit te gaan doen. Een deel van de woningcorporaties lijkt zich opnieuw op de creatieve klasse te richten.

Het zou interessant zijn om te kijken of ook andere doelgroepen met dit instrument te bereiken zijn. Groepen die klustalent hebben of kunnen organiseren, maar een onzekere arbeidsmarktpositie hebben of nog op zoek zijn naar een baan. Denk bijvoorbeeld aan de groep net afgestudeerden, de vele zzp’ers, de niet-studiebollen met de gouden handjes, of aan de groep MOE-landers (onder andere Polen) die zich in Rotterdam vestigen. Al die groepen komen nauwelijks in aanmerking voor een corporatiewoning, noch voor een hypotheek door hun arbeidsmarktpositie, en zijn vaak afhankelijk van particuliere verhuurders. Deze groeiende groep mensen die weinig geld aan huisvesting kan besteden, is steeds vaker wel veerkrachtig en vertegenwoordigt voor de stad een belangrijk kapitaal.

Er lig een grote voorraad op Rotterdam Zuid

Er ligt op Rotterdam Zuid een grote voorraad met tienduizenden woningen die vraagt om een opknapbeurt; er zijn tal van leegstaande kantoren en er is een groot potentieel aan klustalent in de stad. Renoveren op hoog niveau is gezien de enorme investeringen niet langer haalbaar. Het moet in deze tijd slimmer, eenvoudiger en goedkoper, met aandacht voor duurzaamheid en energiebesparing (vermindering woonlasten). Dat betekent dat overheden, corporaties, ontwikkelaars en investeerders de coproductie met burgers dienen op te voeren en hen de ruimte geven huurwoningen naar eigen inzicht op te knappen. Het kan dan variëren van ‘eenvoudig en naar eigen smaak opknappen van de binnenkant van de woning’ tot mogelijkerwijs fundamentele ingrepen in het casco van het huis.

Gemeenten, corporaties, investeerders en projectontwikkelaars zouden er ons inziens goed aan doen om niet alleen individuele particuliere opdrachtgevers met zekere banen en geld serieus te nemen, maar juist ook mensen met verbeeldingskracht, ambachtelijke vaardigheden en een drive om de eigen leefomgeving vorm te geven. De uitdaging is dat met weinig geld te doen. Met bestaande sloopmaterialen, met werkateliers in de wijk waar architecten, elektriciens en timmerlieden, die ook in de wijk wonen, handige jongens en meisjes met raad en daad bijstaan. Op deze manier kan niet alleen de eigen woning, maar ook de eigen straat worden verbeterd.

Experimenteer en geef vorm aan architectuur

Experimenteer, zo houden wij gemeenten en andere betrokkenen voor, met lichte en zwaardere vormen van coaching en betrek doe-het-zelfscholen bij klushuren. Richt je op verschillende klusdoelgroepen en richt kluscommunities in. Geef op deze wijze vorm aan de architectuur, de stadsontwikkeling en de praktische verbeelding van onderop. Wie de grote investeringsbudgetten van weleer mist, moet slim zijn.

Radboud Engbersen werkt bij Platform31, Dafne Foet bij Concire (ontwikkelaar van gebiedsconcepten) en Annemarie Sour werkt bij Stichting Eerst Denken Dan Doen.

 

Aan dit artikel liggen twee rapporten van Platform31 ten grondslag. Deze zijn hieronder te downloaden:

Klushuizen en Poolse arbeidsmigranten

Klushuur: een realistische oplossing voor Rotterdam Zuid