De verwachting is dat in de komende jaren de druk op de mantelzorg verder zal toenemen, onder andere door de vergrijzing van de bevolking, de krimp van het potentieel aan personen dat mantelzorg kan bieden, de aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt, en door ontwikkelingen in beleid gericht op het langer thuis blijven wonen van ouderen.
Een op de drie mensen heeft in 2019 een vorm van hulp geboden
Het regeerprogramma legt de nadruk op meer werken, maar ook op zorgen voor naasten, bijvoorbeeld door meer flexibiliteit op het werk. De gedachte is vermoedelijk dat het combinatievraagstuk hanteerbaar is. De kosten voortvloeiend uit een krappe arbeidsmarkt en tegelijkertijd toenemende druk op mantelzorg, blijven echter grotendeels onder de radar. De kosten van de ondersteuning van mantelzorgers zijn bekend, maar de kosten van bijvoorbeeld een kleiner arbeidsaanbod en verminderde arbeidsproductiviteit blijven verborgen.
Grote economische waarde
Een op de drie mensen heeft in 2019 een vorm van hulp geboden (De Boer e.a. 2020). Dit kan variëren van persoonlijke verzorging, huishoudelijke of administratieve hulp, tot emotionele begeleiding en vervoer. De totale kosten van de door mantelzorgers geboden hulp liggen tussen de 17,5 en 30,1 miljard euro. De brede marge laat zien dat het nauwkeurig waarderen van informele zorg niet zo eenvoudig is en afhankelijk is van de waarderingsmethode en de bijbehorende aannames.
Mensen kunnen niets anders doen in de tijd dat ze mantelzorgen
Als we dit omrekenen naar het aandeel van het bruto binnenlands product (bbp) in hetzelfde jaar, dan ligt het tussen de 2,15 en 3,71 procent. Ter vergelijking: de kosten van langdurige zorg bedragen 2,67 procent van het bbp, en het budget voor onderwijs betreft 5,20 procent van het bbp.
1,55 miljard uur mantelzorg
Een groot deel van de economische kosten van mantelzorg vloeit voort uit het feit dat mensen niets anders kunnen doen in de tijd dat ze mantelzorgen. En inderdaad: tussen de 57 en 88 procent hangt samen met de vele uren die mensen besteden aan het geven van hulp: uren die hen en de maatschappij dus iets kosten. Omgerekend blijkt in 2019 ongeveer 1,55 miljard uur aan mantelzorg te zijn verleend, wat overeenkomt met 842.416 voltijdse arbeidsjaren (waarbij we uitgaan van 1836 arbeidsuren per fte). Omdat (ook hier) verschillende waarderingsmethoden zijn gebruikt, is de bandbreedte van de economische waarde redelijk groot: van 12,4 tot 23,4 miljard euro.
Deze cijfers zeggen niet dat het wenselijk is dat mensen iets anders gaan doen dan mantelzorgen, maar wel dat mantelzorg niet gratis is, en dat de ermee gemoeide kosten expliciet te maken zijn door er een economische waarde aan toe te kennen.
Stoppen met werk
Mantelzorg kan er ook toe leiden dat mensen permanent of tijdelijk stoppen met werken, en ook dat brengt kosten met zich mee. Deze kosten van mantelzorg, exclusief de 75-plussers die sowieso niet zouden deelnemen aan de arbeidsmarkt, liggen tussen de 1,7 miljard en 7,9 miljard euro. Dat komt overeen met het verlies van 24.568 tot 114.537 voltijdsbanen.
Ongeveer 7 procent van de mantelzorgers zonder betaalde baan is permanent gestopt met werk vanwege mantelzorg
Ongeveer 7 procent van de momenteel actieve mantelzorgers zonder betaalde baan is permanent gestopt met werk vanwege mantelzorg, terwijl 6 procent van de werkende mantelzorgers om die reden tijdelijk is gestopt. Samen gaat het om 19 tot 33 procent van de totale kosten. Deze resultaten laten zien dat activiteiten buiten de arbeidsmarkt om, zoals mantelzorg verlenen, daar wel een grote impact op kunnen hebben.
Werktijdvermindering en extra uitgaven
Zelfs als mensen niet helemaal stoppen met werken om te mantelzorgen, kan het zijn dat zij hun arbeidsduur verkorten. Ongeveer een op de tien werkende mantelzorgers rapporteert in twaalf maanden tijd minder uren te zijn gaan werken vanwege mantelzorg. Vergeleken met het (tijdelijk of structureel) stoppen met werk liggen de kosten van het verkorten van de werkweek minder hoog, dat wil zeggen tussen de 2 en 3 procent van de totale mantelzorgkosten.
Een laatste relatief klein deel van de mantelzorgkosten wordt besteed aan extra uitgaven, zoals reis- of telefoonkosten (5 tot 9 procent). Mantelzorgers geven hier per jaar gemiddeld 309 euro aan uit. Deze uitgaven hangen samen met behoeften van zorgvragers of mantelzorgers en zouden betrokkenen niet hebben gemaakt als ze geen mantelzorg zouden verlenen.
Gender(on)gelijkheid
Vrouwen dragen voor 53 tot 57 procent bij aan de totale kosten van mantelzorg. Hoewel het genderverschil in kosten minder uitgesproken is dan in andere landen, is de v/m-ratio duidelijk verschillend naar type kosten. Vrouwelijke mantelzorgers blijken, vergeleken met mannelijke mantelzorgers, niet alleen meer aan tijd gerelateerde en hogere out of pocket-kosten te maken; ze hebben ook hogere kosten in verband met het verminderen van hun werkuren.
Bij het stoppen met werk vanwege mantelzorg zijn de kosten echter groter als mannen zich terugtrekken uit de arbeidsmarkt. Dit is goed te begrijpen als men zich realiseert dat mannen gemiddeld meer uren per week werken en hogere uurlonen hebben.
Mantelzorgkosten kunnen omlaag door te zorgen dat mensen minder snel ontslag nemen of hun arbeidsduur verkorten
Dit verschil zegt niets over de kosten en baten van mogelijke verdelingen van taken tussen mannen en vrouwen; het zegt vooral iets over de gekozen waarderingsmethode. Deze reproduceert ongelijkheden op de arbeidsmarkt die zelf weer ten dele het gevolg zijn van de historisch gegroeide taakverdeling tussen mannen vrouwen op het gebied van werk en zorg. Het is van belang om dergelijke kosten inzichtelijk te maken, omdat er dan een expliciete financiële waardering wordt gehangen aan werk dat verondersteld wordt gratis te zijn. Daarmee komt aan het verzoek aan vrouwen om meer voltijd en minder deeltijd te werken namelijk ook een concreet prijskaartje te hangen.
Aanknopingspunten voor beleid
Mantelzorg is niet bepaald gratis. Sterker nog, deze bron van hulp is zelfs behoorlijk duur.
De kosten van mantelzorg zouden omlaag kunnen worden gebracht door te zorgen dat mensen minder snel ontslag nemen of hun arbeidsduur verkorten. Dit onderstreept het belang van mantelzorgondersteuning, thuiszorg, flexibele werktijden, verlof en de mogelijkheid om thuis te werken, zeker als er sprake is van intensieve mantelzorg. Het verminderen van werkuren kan een oplossing zijn om het productiviteitsverlies te voorkomen dat gepaard gaat met stoppen met werken. Hierdoor kunnen ook de nadelige effecten van het bieden van mantelzorg op toekomstige inkomsten en loopbaanontwikkeling worden verminderd.
Saif Elayan is onderzoeker, Erik Buskens en Viola Angelini zijn beiden hoogleraar; allen zijn verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hoogleraar Alice de Boer is onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. Deze bijdrage is gebaseerd op de studie The Economic Costs of Informal Care: Estimates from a National Cross-Sectional Survey in The Netherlands.
Foto: Karolina Grabovska (Kaboom Pictures) via Pexels.com