In december 2023 stonden twee pas bevallen en een hoogzwangere vrouw in de plenaire zaal van de Tweede Kamer: Ilana Rooderkerk, Hanneke van der Werf en Queeny Rajkowski. Niet om mee te stemmen of een debat te voeren, maar om beëdigd te worden als nieuw Kamerlid – een handeling waar je fysiek in Den Haag in de Tweede Kamer bij moet zijn. Anders kan je je termijn niet beginnen. En als je termijn niet begonnen is, mag je formeel ook geen zwangerschapsverlof opnemen.
‘Alhoewel het alles behalve ideaal is, lukte het me om hoogzwanger bij deze officiële gelegenheid te zijn’
Die dag poseerden Ilana Rooderkerk en Hanneke van der Werf, beiden net moeder geworden, samen met de rest van de fractie van D66 voor een foto. Hun nog kleine baby’tjes veilig bij hun moeder in de draagzak. Queeny Rajkowski (VVD) moest zich hoogzwanger laten beëdigen. Ze schreef op Instagram over de dag: ‘Vandaag werd de nieuwe Tweede Kamer geïnstalleerd. En alhoewel het alles behalve ideaal is, lukte het me om hoogzwanger bij deze officiële gelegenheid te zijn zodat ik me kon laten installeren en eindelijk officieel met zwangerschapsverlof kan.’ ‘Alles behalve ideaal’ – een understatement.
Tijdelijk ontslag
Zolang het niet duidelijk was of Rajkowski wel bij deze installatie zou kunnen zijn, kon haar zwangerschapsverlof ook niet beginnen. In meer ambtelijke woorden: ‘In haar geval kon niet worden voorzien.’
‘In een dergelijk geval blijft de zetel leeg totdat het betreffende Kamerlid terug is van haar verlof’
Ik citeer toenmalig minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hugo de Jonge integraal in een Kamerbrief uit 2024: ‘Bijvoorbeeld werd rond de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023 de complexiteit van de regeling zichtbaar toen zich een casus voordeed omtrent vervanging in geval van zwangerschap meteen bij aanvang van de ambtstermijn. Volgens de huidige regeling kan in een dergelijk geval niet in vervanging worden voorzien. Als een Kamerlid hoogzwanger is en wordt benoemd binnen vier weken vóór de vermoedelijke bevallingsdatum, kan zij op grond van artikel X 10 van de Kieswet geen verzoek om tijdelijk ontslag meer indienen. In een dergelijk geval blijft de zetel leeg totdat het betreffende Kamerlid terug is van haar verlof.’
De regels zijn geschreven op het lijf van een ander type politicus: een man
Wat deze situatie pijnlijk duidelijk maakt, is dat de organisatie van het parlementaire werk voor Tweede Kamerleden – zelfs in een welvarend, en (tenminste in naam) geëmancipeerd land – niet is ingericht op mensen met lichamen die kunnen baren. De regels zijn geschreven op het lijf van een ander type politicus: een man zonder zorgverantwoordelijkheden, zonder fysieke beperkingen, zonder onderbrekingen. Gezocht: politicus – liefst zonder lichaam.
Vrouwen als ‘space invaders’
De Tweede Kamer heeft weliswaar een formele regeling voor zwangerschapsverlof, maar die werkt binnen een groter systeem dat nooit echt rekening hield met zwangere lichamen. In de woorden van sociologe Nirmal Puwar: vrouwen zijn ‘space invaders’, met lichamen die niet bedoeld zijn om daar, in het parlement, te zijn (2004). Ze verstoren het vanzelfsprekende plaatje van wie politiek bedrijft.
Inclusie gaat ook over de voorwaarden waaronder iemand zijn of haar werk kan doen
Deze situatie van het inzweren in december 2023 illustreert wat in mijn proefschrift over politieke representatie in Nederland centraal staat: inclusie gaat niet alleen over wie wordt verkozen, maar ook over de voorwaarden waaronder iemand vervolgens zijn of haar werk kan doen. Diversiteit is de ingang; inclusie is wat je aantreft als je eenmaal binnen bent. En die binnenwereld is in de Nederlandse politiek verre van neutraal.
Prijs van representatie
Toch is er ook goed nieuws. We hebben de afgelopen jaren steeds meer ‘eersten’ mogen vieren: het eerste transgender Kamerlid (Lisa van Ginneken, D66), het eerste Kamerlid dat een hoofddoek draagt (Kauthar Bouchallikht, GroenLinks-PvdA), de eerste zwarte partijleider (Sylvana Simons, BIJ1). Dit zijn belangrijke symbolische mijlpalen. Ze laten zien dat diversiteit in de politiek toeneemt – verder dan alleen gender en etniciteit.
Politici die afwijken van de norm moeten hun plek bevechten én voortdurend rechtvaardigen
Maar achter elke ‘eerste’ schuilt een onzichtbare prijs. Niet zelden dragen deze politici de extra last om het systeem van binnenuit te veranderen – én gewoon hun werk te doen. Voor politici die afwijken van de norm is aanwezigheid nooit vanzelfsprekend. Ze moeten, als space invaders’, hun plek bevechten én voortdurend rechtvaardigen.
Dat geldt niet alleen voor vrouwen die zwanger zijn. Ook vrouwen met jonge kinderen, mantelzorgers, mensen met een beperking of chronische ziekte, en mensen met een migratieachtergrond botsen in de politiek tegen regels, culturen en routines die impliciet zijn afgestemd op een ander soort lichaam of een ander soort biografie. Dat is, zo blijkt, niet te wijten aan een gebrek aan diversiteit, want daar gaat het steeds beter mee, maar een gebrekkige inrichting van het politieke werk.
Hoe kunnen we spreken van ‘goede’ representatie als hele groepen slechts onder voorwaarden kunnen meedoen?
De Nederlandse politiek kent een diepgewortelde werkcultuur van overwerken, zichtbaarheid, en constante paraatheid. Het idee dat iemand tijdelijk uit beeld mag verdwijnen – bijvoorbeeld vanwege zwangerschap of ziekte – botst met een ongeschreven code waarin beschikbaarheid gelijkstaat aan betrokkenheid. Wie even afwezig is, verliest invloed. Wie aanpassing vraagt, geldt al snel als lastig.
Dat is niet alleen oneerlijk, maar ook democratisch problematisch. Want hoe kunnen we spreken van ‘goede’ representatie als hele groepen slechts onder voorwaarden mee kunnen doen? Als moederschap nu al zo duidelijk leidt tot institutionele frictie, wie missen we dan nog meer?
Diversiteitsgevoelig parlement
De discussie over een zogenaamd meer gender-sensitief parlement bestaat al langer – onder andere via initiatieven van de Inter-Parliamentary Union. Maar in Nederland zijn we nog nauwelijks begonnen aan een structurele herziening van onze politieke instituties gezien door de bril van diversiteit en inclusie. Willen we verder komen dan alleen diversiteit bij de deur, dan is er meer nodig dan goede bedoelingen.
Nodig is een parlement dat expliciet rekening houdt met verschillen in lichamen, levensfases en leefwerelden
Wat nodig in mijn ogen: een ‘diversiteitsgevoelig parlement’. Dat wil zeggen, een parlement dat expliciet rekening houdt met verschillen in lichamen, levensfases en leefwerelden. Dat gaat verder dan gender alleen – en raakt ook aan migratieachtergrond, (on)zichtbare handicaps, klasse, leeftijd, enzovoort.
De drie vrouwen die zich in december 2023 lieten beëdigen toonden veerkracht, vastberadenheid, en moesten zich uiteindelijk noodgedwongen conformeren aan de regels zoals ze nu bestaan. In plaats van de organisatie van politiek aan te passen, moesten zij zich aan de politiek aanpassen. Voor deze drie Kamerleden heeft het systeem mijns inziens gefaald en moeten we dat ook eerlijk onder ogen zien. Want zolang we niet eens zeker weten hoe een zwangere politica moet beginnen aan haar werk, is de boodschap glashelder: dit systeem is niet voor haar bedoeld. Dat kan ook anders.
Zahra Runderkamp is promovenda politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Op 18 juni 2025 verdedigt zij haar proefschrift Personal institutions, political lives. Diversity without inclusion in Dutch politics.
Foto: sven wildschut (Flickr Creative Commons)