‘Regelvrij budget’ betreft geld dat eenvoudig is in te zetten door hulp- en dienstverleners die te maken krijgen met inwoners in urgente financiële nood. Het geld wordt altijd gebruikt voor het bestemde doel en in beginsel niet naar de inwoner overgemaakt, maar direct naar de schuldeiser, leverancier of hulp- en dienstverlener.
Een bekend voorbeeld van zo’n werkwijze zijn de budgetten die een aantal gemeenten ter beschikking stelt aan hun lokale professionals in het sociaal domein: vaak doorbraak- of maatwerkbudget genoemd. Ook de SUN-noodhulpbureaus (Stichting Urgente Noden) werken met een regelvrij budget en sommige van deze noodhulpbureaus verstrekken ook renteloze leningen.
Analyse laat overeenkomsten zien
Een analyse van beide typen regelvrije budgetten laat zien dat ze veel overeenkomsten hebben. Ze zijn bedoeld voor inwoners in een urgente financiële noodsituatie. Er vindt altijd eerst een toets plaats op voorliggende voorzieningen en er zijn geen vaste regels voor inkomens- of vermogensgrenzen.
Inwoners kunnen niet zelf een aanvraag indienen
Toekenning en aanvraag vindt plaats door hulp- en dienstverleners. Inwoners kunnen niet zelf een aanvraag indienen. Het geld gaat niet naar de inwoner toe, een hoge uitzondering daargelaten. Een bijdrage heeft een incidenteel karakter en maakt deel uit van een hulpverleningstraject. Inwoners hebben geen ‘afdwingbaar recht’ op toekenning. Beide typen regelvrije budgetten kennen geen bezwaar- en beroepsmogelijkheid.
Bijkomende voordelen
Regelvrije budgetten bieden meer voordelen dan alleen het oplossen van een financieel probleem. Zo sluiten ze vaak beter aan op de behoeften van inwoners dan de reguliere minimaregelingen, die vaak alleen inzetbaar zijn voor een bepaald type kosten of onder bepaalde voorwaarden. Regelvrije budgetten zijn toepasbaar voor de specifieke behoeften van inwoners. Soms kan al met kleine bedragen een groot verschil worden gemaakt.
Deze financiële hulp versterkt de motivatie van inwoners om hun eigen situatie te verbeteren
Dergelijke financiële hulp versterkt bovendien de motivatie van inwoners om hun eigen situatie te verbeteren. Hulpverleners zien regelmatig dat mensen andere aspecten van hun leven, zoals gezondheid, opvoeding van kinderen en solliciteren pas weer gedaan krijgen wanneer geldstress verdwijnt (Van Geuns & Jungmann, 2020). Dit wordt bevestigd door recent onderzoek van de VU naar giften en leningen door SUN-noodhulpbureaus.
Vaak voorkomende toekenningen
In de praktijk zie je dat het om zeer uiteenlopende zaken gaat waar een (maatwerk)gift of renteloze lening voor wordt ingezet. Voorbeelden zijn: een gehoorapparaat, babyuitzet, huurachterstand of een elektrische fiets. De behoefte van de inwoner in urgente nood is leidend.
Het gaat relatief vaak om giften voor woninginrichting, verhuiskosten, huishoudelijke apparatuur, leefgeld, medische kosten
Als je de toekenningen echter nader analyseert, blijken bepaalde hoofdcategorieën vaker voor te komen. Het gaat relatief vaak om giften voor: woninginrichting, verhuiskosten, huishoudelijke apparatuur, leefgeld, medische kosten, vervoer en het nakomen van betalingsverplichtingen voor vaste lasten (huur, energie).
Leren van tekortschietende voorzieningen
Analyse van deze vaker voorkomende categorieën aan giften of leningen, geeft aan waar voorliggende voorzieningen tekortschieten en biedt daarmee de mogelijkheid tot verbetering. Immers, er wordt voorafgaand aan het verstrekken van een gift eerst altijd gekeken of een voorziening kan worden benut. Pas als dat niet kan, wordt een gift verstrekt.
Zo bleek dat inwoners vaak in de problemen kwamen omdat zij geen identiteitsbewijs konden betalen
Op basis van terugkoppeling aan de gemeente van data van SUN Zutphen bleek bijvoorbeeld dat inwoners vaak in de problemen kwamen omdat zij geen identiteitsbewijs konden betalen. Vervolgens heeft de gemeente het beleid aangepast zodat ID-kaarten nu ook vergoed worden binnen de lokale Meedoen-regeling.
Uit het Datadashboard Urgente Noden van SUN Nederland bleek de laatste jaren sprake te zijn van een toename van aanvragen op het gebied van mondzorg. SUN Nederland heeft daarom meegewerkt aan een landelijk onderzoek in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, waarin deze aanvragen zijn geanalyseerd.
Het uitvoeren van dergelijke analyses op giften van SUN-noodhulpbureaus en uit maatwerkbudgetten is ook zinvol in relatie tot wet- en regelgeving. Een voorbeeld: er bestaat geen recht op (bijzondere) bijstand als mensen een beroep kunnen doen op een voorliggende voorziening die, gezien haar aard en doel, geacht wordt voor de belanghebbende toereikend en passend te zijn (Participatiewet, artikel 15).
De basisverzekering wordt zowel bestuurlijk als in de samenleving niet als passend en toereikend beschouwd
Veel gemeenten noemen de Zorgverzekeringswet in hun beleidsregels voor de bijzondere bijstand als een voorliggende voorziening die toereikend en passend is voor medische kosten. Volgens een onafhankelijke expertgroep die een inventarisatie heeft uitgevoerd naar mogelijke verbeteringen in de Participatiewet is het echter breed gedragen dat de basisverzekering in de Zorgverzekeringswet een beperkte dekking biedt voor zorgkosten en zowel bestuurlijk als in de samenleving niet als passend en toereikend beschouwd wordt (Eiselin, Van Deutekom & Nacinovic, 2021).
Richting meer uniformiteit
Dit leidt er in praktijk toe dat gemeenten in hun beleidsregels zeer verschillende criteria hebben voor vergoeding van medische kosten vanuit de bijzondere bijstand. Sommige gemeenten vergoeden bepaalde medische kosten vrij ruim, anderen vergoeden (bijna) niets. De giften van SUN-noodhulpbureaus en uit maatwerkbudgetten dekken vaak dit gat als medische kosten niet door de gemeente worden vergoed en als mensen met urgente medische noden geen (afdoende) aanvullende verzekering hebben. Maar, zulke mogelijkheden bestaan niet in elke gemeente.
Verschillen in regelingen voor inkomensondersteuning tussen gemeenten zijn zo groot, dat ze moeilijk zijn te verdedigen
Zowel recent het Nibud (2024) als eerder het Centrum voor Lokaal bestuur (2024) geeft aan dat de verschillen in regelingen voor inkomensondersteuning tussen gemeenten inmiddels zo groot zijn, dat ze moeilijk zijn te verdedigen. Meer uniformiteit is wenselijk en hierin zou het rijk het initiatief moeten nemen. Een analyse van giften door SUN-noodhulpbureaus en uit maatwerkbudgetten geeft inzage in verbetermogelijkheden richting meer uniformiteit.
Silvia Bunt werkt als freelance onderzoeker en projectleider bij Slim Beleid. Voor meer informatie, vraag gratis het Kennisdocument Regelvrije Budgetten aan.
Foto: Kevin O'Mara (Flickr Creative Commons)