Televisie is, ondanks de focus van overheid, wetenschap en maatschappelijke discussies op de nieuwe media, nog altijd onze belangrijkste verhalenverteller. Gemiddeld zit de Nederlander elke dag zo’n honderdnegentig minuten voor de televisie. Dat betekent dat we gedurende bijna ons hele leven per dag meer tijd doorbrengen met de tv dan dat we in gesprek zijn met onze vrienden en familie.
Tv geeft het slechte voorbeeld
Juist doordat we zoveel tijd doorbrengen in het gezelschap van de televisie, is het medium vanaf het begin altijd met argusogen bekeken. Televisie wordt steevast geassocieerd met negatieve ontwikkelingen in de samenleving, zoals de toename van geweldsdelicten, het algehele verval van normen en waarden, de seksualisering van de jeugd en de vercommercialisering van de samenleving.
Daarnaast zou televisie het slechte voorbeeld geven door alleen maar aandacht te hebben voor de mensen die de regels van de samenleving aan hun laars lappen. Van mensen die vreemdgaan op Temptation Island, tot dysfunctionele families die ruzie maken bij Dr. Phil, wegmisbruikers bij Politie op je Hielen en een topcrimineel als Willem Holleder die een publiek podium kreeg bij College Tour.
Onderzoek gaat hoofdzakelijk over negatieve morele thema’s
Een opmerkelijk aspect van deze negatieve visies is dat zij vaak gebaseerd zijn op anekdotisch bewijs en vluchtige impressies van even televisie kijken. Daadwerkelijk empirisch onderzoek naar de morele inhoud van televisie ontbreekt. In de academische wereld is men vaak iets terughoudender in de duiding van de relatie tussen televisie en moraal, maar ook daar is de teneur vaker negatief dan positief.
Onderzoek naar deze relatie gaat hoofdzakelijk over negatieve morele thema’s agressie, asociaal gedrag, seksualisering en materialisme. Sommige onderzoeken hebben voor specifieke genres in kaart gebracht welke morele boodschap ze verkondigen aan hun kijkers, maar een dwarsdoorsnede van wat een gemiddelde kijker op een gemiddelde avond aan tv-moraal consumeert was er niet.
Analyse van NOS journaal tot Flikken Maastricht
Om deze kennislacune te dichten, analyseerde ik in mijn promotieonderzoek ongeveer achthonderd programma’s variërend van het NOS Journaal en Hart van Nederland, Eerste Hulp bij Opvoeden en Wegmisbruikers tot Modern Family en Flikken Maastricht. Ik bekeek de inhoud van deze programma’s op twee niveaus: de morele inhoud en het moreel gedrag.
De onderzoeksresultaten laten zien dat de televisie-inhoud – ongeacht het genre – een reflectie is van de dingen die we als samenleving koesteren. Het fundamentele belang van orde, veiligheid en justitie, de positieve waarde die we toekennen aan gezin en familie en het hebben van een goede gezondheid, zijn de morele thema’s die domineren op primetime televisie.
Het genre nieuws en informatie heeft veruit de meest eenduidige morele boodschap; televisiefictie, zoals comedy’s en drama, laat juist een veel pluriformere en gelaagde visie op morele thema’s zien.
Blanke mannen met een conservatieve boodschap
Naast de morele lessen die televisie uitdraagt door middel van haar inhoud, communiceert ze ook een morele boodschap door de personen die ze in beeld brengt. Deze boodschap is behoudend, conservatief en niet emancipatoir. Ongeacht het genre zijn het mannen, blanken en volwassenen die domineren en morele autoriteit claimen.
Aan de onderrepresentatie van vrouwen, etnische minderheden, jongeren en senioren is door de tijd heen maar weinig aan veranderd. Wat betreft morele aard van mensen op televisie, zijn mannen vaker slecht, vrouwen vaker goed en de groeiende categorie van moreel ambigue personen net zo vaak man als vrouw.
Regelovertreders worden bestraft
Op het niveau van moreel gedrag blijkt dat er ook morele lessen besloten zijn in het concrete handelen van mensen op televisie. In publieke discussies wordt vaak de aandacht van televisie voor regelovertreders bediscussieerd - zo vindt men een publiek podium in College Tour voor Willem Holleeder evenals de spotlight op promiscue jongeren in Temptation Island afkeurenswaardig.
Mijn onderzoek laat echter zien dat dit soort regelovertreders vaker wel dan niet gestraft worden voor het schenden van de regels van onze samenleving. Variërend van wettelijke bestraffing zoals verkeersboetes voor te hard rijden in Wegmisbruikers tot public shaming voor losbandig gedrag door middel van onder andere cynische voice-overs en moraliserende day-after gesprekken. De les die de kijker leert van deze overtreding-straf sequentie is dat we dit soort gedrag niet tolereren in onze samenleving.
Televisie verdient een positievere duiding
Ik denk dat we ons als kijkend publiek, als politici en als wetenschappers te vaak laten verleiden om televisie puur en alleen te bezien door de bril van potentiële negatieve effecten. We moeten deze mogelijke negatieve effecten natuurlijk blijven onderzoeken en blijven focussen op de terreinen waar wel degelijk winst te behalen valt, zoals rondom meer gelijkwaardige representatie op televisie.
Maar ik zou toch ook, gezien de uitkomsten van mijn onderzoek, willen pleiten voor een meer positieve duiding van televisie en haar rol in onze maatschappij. Televisie reflecteert immers op een pluriforme wijze wat we als samenleving belangrijk vinden. Hierdoor krijgen we als kijkers juist de kans om onze eigen morele opvattingen te toetsen en te reflecteren en aldus hebben we de mogelijkheid om onze morele horizon te verbreden.
Serena Daalmans werkt als docent en onderzoeker bij de afdeling Communicatiewetenschap aan de Radboud Universiteit. Dit artikel is gebaseerd op haar proefschrift ‘Morality and television: Exploring the moral content of prime time television’, Radboud Universiteit, Nijmegen, 2016.
Foto: Flash.pro (Flickr Creative Commons)