Mensen hebben tegenwoordig veel vrijheid om eigen keuzes te maken. Dat is een luxe, maar in mijn omgeving merk ik ook dat veel mensen druk ervaren om de juiste keuzes te maken. Je kiest zelf je studie, je kunt vakken volgen in Scandinavië of een tussenjaar nemen in Azië en begint daarna aan een zelfgekozen loopbaan.
Jij maakt zelf de keuzes in je leven en bent als enige verantwoordelijk voor het leven dat jij leidt. Wanneer je niet de juiste keuzes maakt, dan is dat jou aan te rekenen. De vrijheid om te kiezen is dus zowel een lust als een last. Het is de paradox van de keuzevrijheid: in ons streven naar geluk, zoeken wij naar zoveel mogelijk keuzevrijheid, terwijl een overdaad aan keuzes ons geluk ook ondermijnt (Schwarz, 2016). Is er een uitweg mogelijk?
Ik denk het wel, maar dan is het eerst van belang om stil te staan bij het wereldbeeld dat ten grondslag ligt aan de hierboven geschetste keuzestress. Het lijkt alsof het leven planbaar is en dat iedereen uitsluitend op zichzelf aangewezen is in de keuzes die men maakt. Het leven wordt voorgespiegeld als een maakbare en individualistische aangelegenheid, die je door middel van je keuzes zo goed mogelijk vorm moet geven.
Bij de geboorte is het leven fundamenteel onzeker
Voor mij geeft de pedagogiek een boeiende ingang om vragen te stellen bij onze opvattingen van het menselijk bestaan. De opvoeding van kinderen is namelijk bij uitstek een plek waar je wordt stilgezet bij de wijze waarop wij in het leven staan en wat voor bestaan wij nastreven. In mijn optiek is het leven minder maakbaar en individualistisch dan wij vaak denken, en dat betekent ook iets voor hoe wij naar de keuzes kijken die wij maken.
Om dit te illustreren neem ik één van de meest fundamentele pedagogische situaties als uitgangspunt: de geboorte van een kind. Als een kind geboren wordt, staat één ding vast, niemand weet hoe het kind gaat opgroeien en wat de toekomst gaat brengen. Het leven dat in het verschiet ligt, is fundamenteel onzeker.
Die onzekerheid is spannend en riskant, maar ook juist iets moois om te koesteren. Je neemt je als ouder (hopelijk) niet voor om je kind te dwingen een leven te leiden dat jij voor ogen hebt, maar wilt je kind aanmoedigen om vanuit zijn of haar eigenheid de wereld tegemoet te treden. Het leven is dus niet maakbaar, maar je probeert, zoals de theoloog Borgman (2017) het formuleert, te leven van wat komt.
Besef dat je niet het centrum van de wereld vormt
Dit vraagt een houding waarbij je de fundamentele onzekerheid van het menselijk bestaan onder ogen ziet en je ermee verzoent dat je veel in het leven niet in de hand hebt. Dat is een levenshouding die tegenwoordig niet vanzelfsprekend is, zeker als het aankomt op het maken van belangrijke keuzes. In plaats van te leven met een open houding en de onzekerheid van het bestaan te omarmen, proberen wij krampachtig het geluk naar ons toe te trekken. We moeten nu de juiste keuze maken, zodat wij zoveel mogelijk grip krijgen op het leven dat voor ons ligt.
Daarnaast hebben wij de neiging om onze keuzes voornamelijk te baseren op onze individuele afwegingen. Ook dat individualistisch perspectief doet wat mij betreft weinig recht aan ons menselijk bestaan. Een kind dat geboren wordt, komt niet als individualistisch mens ter wereld. Integendeel, het kind ontleent zijn bestaan aan de verbondenheid met hen die voor hem of haar zorgen.
Het prille begin van ons bestaan ligt in de medemens die ons aanspreekt, liefheeft en verzorgt (Biesta, 2016). Je bestaat in een wereld waarin je in verbondenheid met anderen leeft en dat heeft ook implicaties voor de wijze waarop jij je tot de wereld verhoudt. Bondig geformuleerd doe je ertoe, maar je vormt niet het centrum van de wereld, zo benadrukt ook de pedagoog Meirieu (2016).
Dat besef kan ons uit de kramp halen keuzes uitsluitend in onszelf te moeten funderen en kan de vraag openen naar wat wenselijk is voor de mensen met wie wij samen leven. Je neemt dan de verbondenheid met de wereld in acht en stelt niet uitsluitend je eigen verlangens en ambities centraal. Dat maakt de keuzes niet makkelijker, maar wel meer geworteld in de wereld om je heen.
Er is geen pasklaar antwoord
Keuzes maken, hoe doe je dat? Het is een actuele vraag die bij veel mensen leeft, maar ook een vraag waar geen pasklaar antwoord op te geven is. Gelukkig niet, want het leven is geen receptenboek en iedereen mag vanuit zijn of haar eigenheid in het leven staan. Wel denk ik dat het de uitdaging van onze tijd is om uit de kramp te komen die van een maakbaar, individualistisch leven uitgaat.
Het menselijk bestaan is fundamenteel onzeker en het is van belang om in verbondenheid met de wereld die onzekerheid aan te gaan. De primaire vraag is dan niet ‘wat wil ik met mijn keuzes bereikt krijgen?’, maar ‘wat is er van waarde voor mij in verbondenheid met de wereld’ en ‘hoe kan ik openstaan voor de waarde die in het verschiet ligt?’.
Pieter Boshuizen is promovendus aan de Radboud Universiteit. In zijn traject onderzoekt hij het pedagogisch handelen van docenten in het voortgezet onderwijs.
Foto: Toni Blai (Flickr Creative Commons)