De Kosten Baten Analyse (KBA) zet alle voor- en nadelen van mogelijke beleidsopties op een rij, zoals reistijdwinsten, milieu- en veiligheidseffecten, en drukt die zoveel mogelijk in euro’s uit. Ze vergelijkt die opties op het saldo of in de verhouding tussen baten en kosten. De analyse is geschikt om de maatschappelijke efficiëntie van een project te beoordelen, maar gaat voorbij aan de vraag wat rechtvaardig is. Toch is rechtvaardigheid vaak van groot belang. Bijvoorbeeld: voor wie gelden de reistijdwinsten van een nieuwe weg, en wie ondervinden de nadelen van meer geluidhinder, luchtverontreiniging, of barrièrewerking? En: de ene euro is de andere niet. Een euro is voor iemand met een uitkering veel meer waard dan voor iemand met een topinkomen.
De ethische dilemma’s van een transportbeleid
Transportbeleid wordt gevoerd vanwege bereikbaarheid, milieu en veiligheid. Bij bereikbaarheid gaat het onder meer om het mobiel houden van mensen met een laag inkomen zonder auto op het platteland. Wat mag dat kosten? Een Kosten Baten Analyse is nu niet geschikt om deze vraag te beantwoorden omdat ze uitgaat van de bereidheid van mensen om te betalen voor verplaatsing. Stel deze vraag aan mensen met een minimuminkomen; dan antwoorden ze waarschijnlijk een relatief laag bedrag te willen betalen. Punt is echter dat het genoemde bedrag op zich weinig zegt over de bereidheid van de lage inkomens om voor hun mobiliteit te betalen maar veeleer aangeeft dat zij weinig te besteden hebben.
In een KBA wordt rekening gehouden met het milieu, maar de lange-termijneffecten, zoals klimaatverandering of het opraken van olie, spelen in de analyse nauwelijks een rol. Dat is wellicht niet eerlijk tegenover toekomstige generaties maar wel het directe gevolg van de huidige manier van verdisconteren.
Bij veiligheid speelt mee dat er veel discussie is over de vraag of je mensenlevens, of beter gezegd de lagere risico’s op ongevallen, in geld mag uitdrukken. En zo ja: hoe je dat dan doet. Mag je dat berekenen op basis van de bereidheid van mensen om voor lagere risico’s te betalen, bijvoorbeeld voor extra airbags of veilige(re) auto’s? Dat zou betekenen dat het leven van mensen met een hoger inkomen meer waard is dan dat van mensen met een lager inkomen. Die uitkomst botst met de overwegingen van ethiek en rechtvaardigheid. Een ander ethisch dilemma is de vraag hoe onderzoekers behoren om te gaan met de spanning tussen de wensen van de klant en hun onafhankelijkheid? Mag je als onderzoeker resultaten die van belang zijn voor de samenleving, aan de media kenbaar maken, ook als de klant dat liever niet wil?
Goed onderzoeksinstrument behoeft aanvulling
Ondanks de vragen en kritiek die op het uitvoeren van een Kosten Baten Analyse mogelijk is, blijft het vooralsnog een goed instrument om ex ante evaluaties vanmogelijke beleidsopties uit te voeren. In veel gevallen heeft de KBA de voorkeur boven andere methodes omdat dekans op manipulatie en dubbeltellingen er het laagst is. Als het gaat om min of meer vergelijkbare varianten voor een bepaald probleem, bijvoorbeeld drie opties voor een rondweg rond een dorp, geniet de KBA daarom meestal de voorkeur.
Maar wanneer ethische aspecten een grotere rol spelen, is tenminste een extra toets op de ethisch relevante zaken nodig. Want het ontbreken van deze aspecten kan problematisch zijn voor de uiteindelijke besluitvorming. Voorstanders van een ethische toets, waaronder ik mezelf schaar, stellen dat besluitvormers moeten kunnen aangeven wat ze nodig hebben voor de bepaling van hun standpunt. Als ze rechtvaardigheid van belang vinden, moeten ze over zaken in verkeer- en vervoerprojecten die daarop betrekking hebben, geïnformeerd worden. Ik ben het oneens met het argument van critici dat onderzoekers ethische consequenties niet in kaart hoeven te brengen. Als de besluitvormers dergelijke informatie op prijs stellen, moeten onderzoekers die toets gewoon uitvoeren, als deel van hun opdracht.
Bert van Wee is hoogleraar Transportbeleid aan de Technische Universiteit Delft. Dit artikel is gebaseerd op zijn boek ‘Ethics and the evaluation of transport policies and projects’ waarin hij de praktijk van Kosten Baten Analyses beschrijft vanuit een ethisch-filosofisch perspectief.