Ervaringsdeskundigen kunnen in de praktijk verschillende rollen vervullen en worden, al dan niet betaald, ook verschillend ingezet. Soms zijn ze bijvoorbeeld vooral betrokken als voorlichter, of (co)docent, soms als maatje. Ze worden geconsulteerd door beleidsmakers of ingezet om de cultuur en werkwijze van organisaties en professionals te beïnvloeden. Soms worden ze er als hulpverlener bij betrokken, vooral in de ggz, de verslavingszorg en de maatschappelijke opvang komt dat voor.
Belangrijk om op te merken is dat de positie van ervaringsdeskundigen in de praktijk vaak moeilijk blijkt te zijn (Van Vugt et al., 2012; Driessens et al., 2015). Ze vervullen in de systeemwereld ook een kritische rol, wat niet altijd op prijs wordt gesteld. Er is nogal eens rolonduidelijkheid over wie wat doet, of wie waarvoor verantwoordelijk is. Zij worden niet altijd serieus genomen door de professionals, die zich beroepen op hun opleiding en werkervaring. De betaling, als die er is, is vaak beperkt. En vanuit de organisatie en het management is er vaak onvoldoende steun.
Impact van ervaringsdeskundigen voor de cliënten
Kijkend naar de determinanten van armoede zou je kunnen verwachten dat ervaringsdeskundigen een bijdrage leveren aan het vergroten van het psychologisch kapitaal, bijvoorbeeld door vergroten van het zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde, en het sociaal kapitaal van de doelgroep, door uitbreiding van het netwerk.
Ze kunnen de hulpverleners die zelf niet die ervaring hebben adviseren en gebaseerd op eigen ervaring uitleggen waarom een bepaalde aanpak wel of niet zal werken. Voor de ervaringsdeskundigen zelf is het feit dat hun ervaringen een toegevoegde waarde hebben in de systeemwereld van hulp en ondersteuning van waarde; zij hebben het gevoel dat ze meer serieus genomen worden. Zij doen ertoe. Hun participatie in het team is gewenst. Zoals gezegd is dat echter in de dagelijkse praktijk van de instituties nog lang niet altijd zo evident.
Hulp bij herstel
Om zicht te krijgen op wat de impact van ervaringsdeskundigen voor cliënten zou kunnen zijn, is het relevant om twee andere begrippen onder de loep te nemen waarmee ervaringsdeskundigheid in de wetenschappelijke literatuur vaak in verband wordt gebracht: herstel en empowerment. Herstel is een begrip dat eveneens afkomstig is uit de ggz. Het duidt op het hervinden van balans na ervaringen van psychische ontwrichting. In een herstelproces groeien mensen over de gevolgen van een psychiatrische aandoening heen en ontdekken – vaak verloren gewaande – mogelijkheden voor een bevredigend leven. Herstel is dus niet hetzelfde als genezing, dat ‘beter’ of ‘weer gezond worden’ betekent. Zoals ervaringsdeskundige Wilma Boevink zegt:
‘Herstel gaat over het geven van betekenis aan wat het ook is waardoor je overweldigd bent en het gaat over niet langer de symptomen je leven laten beheersen. (..) Herstel betekent de moed opvatten om onder ogen te zien wat er in je leven aan de hand is en accepteren dat er werk op je bord ligt. (..) Het betekent durven vertrouwen op je eigen veerkracht en je eigen weg.’ (Boevink, 2017, 87)
Een bijdrage aan empowerment
Het tweede begrip waarmee ervaringsdeskundigheid vaak in verband wordt gebracht is empowerment. Dat begrip kent al een lange geschiedenis. Het is ontstaan in sociale bewegingen als de burgerrechtenbeweging en de vrouwenbeweging. Power betekent zowel macht als kracht. Empowerment richt de aandacht op toename van het vermogen van mensen om hun eigen leven en gewenste veranderingen daarin vorm te geven. Waar herstel vooral een individuele connotatie heeft, is empowerment breder en gaat het ook om de rol van de omgeving en de samenleving voor het herstellen.
Empowerment vestigt de nadruk op de kracht van mensen zelf om invloed te hebben op hun leven, maar vraagt ook aandacht voor ongelijke kansen en mechanismen van uitsluiting. Het is een kritisch begrip, waarin de relatie tussen het individu en de maatschappij, een machtsvraagstuk, centraal staat (Boumans, 2016).
Ervaringsdeskundigen kunnen een unieke bijdrage leveren aan herstel en empowerment, aan het hervinden van vertrouwen in de eigen kracht en mogelijkheden, die te benutten en verder te ontwikkelen. Vanuit hun eigen ervaring en ervaringskennis, stellen zij de cliënt als mens werkelijk centraal en stellen ze zich teweer tegen paternalisme en betutteling door professionals en beleidsmakers. Hoewel de begrippen herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid met name worden gebruikt in de ggz, zijn ze ook relevant voor mensen met andere vormen van kwetsbaarheid, waaronder mensen in armoede en met schulden. Ook hier gaat het om mensen die zich vaak overweldigd voelen door de situatie waarin zij verkeren, die geen hoop hebben om eruit te kunnen komen en vooral bezig zijn met overleven.
We weten over de praktijk nog weinig
Tot zover de theorie en algemene inzichten. Wat weten we nu uit onderzoek over de vraag of en zo ja voor wie en onder welke omstandigheden de inzet van ervaringsdeskundigen ‘werkt’? Hier is overduidelijk sprake van een kennislacune.
Aangezien er in de praktijk een toenemende belangstelling is voor het inzetten van ervaringsdeskundigen, is er reden om daar wat aan te doen. In kader van mijn leerstoel wil ik dan ook onderzoek gaan doen naar de vraag wat het effect is van de inzet van ervaringsdeskundigen op mensen in armoede en met schulden.
Daarbij zal ik niet alleen kijken naar de financieel-economische kant van de armoedeproblematiek, maar vooral naar of en hoe ervaringsdeskundigen bijdragen aan de empowerment van de cliënten en naar of en hoe zij invloed hebben op de verschillende werkzame mechanismen bij armoede, de vergroting van sociaal, psychologisch, maatschappelijk en economisch kapitaal. Ik wil kijken naar de invloed op hun participatie, in de zin van (weer of meer) kunnen meedoen aan het ‘gewone’ leven.
Saskia Keuzenkamp is bijzonder hoogleraar Participatie en effectiviteit aan de VU. Dit is een fragment uit de oratie die zij vandaag uitspreekt. Zij is daarnaast directeur kennis en innovatie bij Movisie.
De volledige oratie kunt hier downloaden.
Literatuur
Boevink, Wilma (2017). HEE! Over Herstel, Empowerment en Ervaringsdeskundigheid in de psychiatrie (dissertatie). Utrecht: Trimbos-instituut.
Boumans, Jenny (2016). Naar het hart van empowerment. Deel 1. Een onderzoek naar de grondslagen van empowerment van kwetsbare groepen. Utrecht: Movisie / Trimbos-instituut.
Driessens, Kristel, Regenmortel, Tine, van, Vansevenant, Koen (2015). Duurzame samenwerking loont. 10 jaar Bind-Kracht in Armoede. Antwerpen: Karel de Grote Hogeschool, Bind-Kracht.
Vugt, Maaike. D., van, Kroon, Hans, Delespaul, Philippe A.E.G., Mulder, Cornelis. L. (2012). Consumer-Providers in Assertive Community Treatment Programs: Associations With Client Outcomes. In: Psychiatric Services, vol 63, nr. 5, p. 477-481.
Foto: Dave Shaver (Flickr Creative Commons)