Paniek regeert, een achtergebleven leeg doosje verandert in een verdacht pakketje waarvoor de explosieve opruimingsdienst in actie komt. In een vliegtuig een beetje gek doen, leidt momenteel al snel tot een noodlanding. We reageren uit angst en dus ineffectief. Ons denken over de terroristen is evenmin effectief. We schrijven ze namelijk allerlei strategieën toe, strategieën die passen in de belevingswereld van ons. We zijn door de bank genomen redelijk weldenkende mensen die emotioneel tamelijk evenwichtig functioneren. We projecteren onze binnenwereld op die van hen, zonder er rekening mee te houden dat de psychische architectuur van deze gasten – met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid – van een geheel andere kwaliteit is dan die van de meeste van ons.
We kunnen wel iets leren over de intrapsychische architectuur van deze terroristen door goed te letten op het effect dat zij op bij ons oproepen. Deze primaire, dus vroegkinderlijke reacties van ons, waarin angst en agressie domineren, delen we met de terroristen. Zij laten ons delen in emotionele reacties die in hun vroege kindertijd niet in adequate banen zijn geleid. Door te moorden en angst aan te jagen ontstaat bij hen het psychische evenwicht dat ze structureel missen. Zij genieten van hetgeen ze bij ons zien gebeuren en dat staat los van elke religie en strategie.
Ze denken dus niet na over een strategie waarmee ze ons aanvallen, er is geen intelligent design, er is geen aan de Koran ontleende visie, ze hebben geen last van hun geloofsgenoten die hun staat ontvluchten, ze vinden het niet erg dat de meeste moslims hun daden verafschuwen, er is geen brein achter hun acties.
Diepere oorzaak: ernstig verstoorde gehechtheidsrelaties
De energie voor hun terreurdaden is gefaciliteerd door benarde leefomstandigheden en een problematische perspectief op een betere toekomst. De diepere oorzaken echter voor dit type gedrag zitten niet in de actualiteit maar in de ernstig verstoorde gehechtheidsrelaties. Deze verstoring in de vroegkinderlijke relaties van baby en kleuter met verzorger vindt in de eerste twee levensjaren plaats. In die jaren verdubbelen de hersenen in omvang en worden dus – zoals veel neurobiologisch, ontwikkelingspsychologisch en psychoanalytisch onderzoek heeft aangetoond – in sterke mate mede gevormd door de microprocessen in het omgaan met het kind.
Gezien de emotionele toestand van deze jongeren kunnen we verwachten dat hun gehechtheidsprocessen diepgaand zijn verstoord door verwaarlozing en misbruik en worden gekenmerkt door een gebrekkige regulatie van hun sterke emotionaliteit. Vooral gedurende de adolescentie, waarin nog geen vaste relaties, geen vast werk en geen stabiele woonsituatie bestaat, en wel een forse dosis testosteron komt dit extra gemakkelijk tot uiting.
Deze ontwikkelingspsychologische processen worden in ons denken over opvoeding en gezondheidszorg volkomen genegeerd. Medisch gesproken letten we erop dat elke spuit juist in de baby billetjes terecht komt, maar psychologisch laten we elke verwaarlozing zijn gang gaan. Terwijl we er veel van weten en er allerlei opvoedingsstrategie beschikbaar zijn die dit type ontregeling kunnen voorkomen. Daar zit het echte schandaal.
Wensdenken en naïviteit
Na de Tweede Wereld Oorlog en nadat het IJzeren gordijn verroest uiteen viel, hebben we ons humanistisch mensbeeld laten regeren en een Europa opgebouwd dat er impliciet vanuit ging dat vrijheid, gelijkheid en broederschap nu al zou kunnen overheersen. Alles moest kunnen, ook Italië en Griekenland bij de euro, ook de binnengrenzen opruimen; een grote gelukkige familie. Dit wensdenken kent de van het optimisme bekende, wetenschappelijk goed onderbouwde, naïviteit. Met de afbraak van zuilen en religies in de jaren zestig en zeventig is de opvoeding een individueel romantisch project voor ons geworden met alle consequenties voor de enorm toegenomen psychische aandoeningen die hiermee onlosmakelijk verbonden zijn.
We hebben ons in het geheel niet druk gemaakt over wat er achter de voordeur gebeurt bij sociaal zwakkere gezinnen en bij emigranten die een opvoeding praktiseren die vooral past bij een veel strakkere sociale structuur. De botsing van culturen hebben we vanuit ons humanisme voortdurend gladgestreken zonder te beseffen wat dit betekent voor de intrapsychische architectuur en daarmee voor onze veiligheid.
Vroegkinderlijke processen in de opvoeding
Nu onze naïviteit door de economische structuren in Griekenland, de constante vluchtelingenstroom uit Syrië, Afghanistan, Irak en Afrika en de aanslagen bij ons aan diggelen ligt, denken we nog steeds vanuit een perspectief dat niet aansluit bij hoe de intrapsychische architectuur eruit ziet bij de mensen van wie nu last hebben. Bij de Grieken zien we hun cultuur en daarbinnen hun verhouding tot geld en goederen over het hoofd, bij terroristen zien we de geheel andere vroege kindertijd en de daarmee samenhangende kwetsbaarheden over het hoofd. Van de meeste vluchtelingen hebben we geen enkele besef wat zich in hun binnenwereld afspeelt en welke uitwerking dat uiteindelijk in onze cultuur zal hebben.
Om te voorkomen dat er in de volgende generaties weer veel jonge mensen leven die emotioneel in de knel zitten, moeten we nu eindelijk eens beginnen met alles wat we weten over vroegkinderlijke processen in de opvoeding tot gemeengoed te maken en ons dus niet beperken tot lengte, gewicht en viruspreventie bij de zuigeling.
Jan Derksen is klinisch psycholoog.
Afbeeldingsbron:
