Het wordt niet meer alleen gefluisterd, maar ook hardop gezegd: we zijn heel gevoelig geworden.
Zijn we ons meer bewust van misstanden, of zijn we kritischer op elkaar?
Discriminatie, intimidatie, slavernijverleden, seksueel en agressief grensoverschrijdend gedrag zijn geen nieuwe verschijnsels, noch komen ze meer of erger voor dan ooit. Dus waarom wordt het in de westerse wereld nu dan toch zo sterk en massaal aan de orde gesteld? Zijn we ons meer bewust van misstanden, of zijn we kritischer op elkaar?
Verschuiving
Het antwoord op deze vragen ligt in een sinds de jaren zestig ingezette verandering van onze persoonlijkheid, waardoor praktisch onopgemerkt een nieuwe psychologische versie van de homo sapiens is ontstaan. De kern van deze verandering, die ook door cultuurpsychologen en sociologen is onderzocht en beschreven, kan in een zin worden samengevat: ons innerlijk verschuift naar buiten.
We zijn meer extravert geworden. Gaat introversie gepaard met een afscherming van de psychologische binnenwereld, extraversie biedt het innerlijk de vrije loop en leidt tot meer contact en confrontatie met de buitenwereld.
Veel van onze aandacht gaat thans naar onszelf uit
In onze hedendaagse lentecultuur tonen we wat voorheen bedekt, privé en op grote afstand van de buitenwereld bleef. In psychologisch opzicht is ons zelf belangrijker en kwetsbaarder geworden.
Veel van onze aandacht gaat nu naar onszelf uit. De sociale media doen hier nog een schepje bovenop. We zijn in persoonlijk opzicht zichtbaarder geworden. Daardoor kunnen we vaker op commentaar rekenen. Wat je voor je houdt, roept geen of in elk geval minder reactie op.
Onze sociale contacten zijn door deze extraversie pijnlijker geworden dan voorheen. In de 45 jaar dat ik werkte in de geestelijke gezondheidszorg, zag ik behalve een exponentiële ook een inhoudelijke toename van de hulpvraag. Van symptomen zoals dwangklachten die wijzen op de psychologische binnenwereld, naar klachten die samenhangen met sociale interacties, zoals burn-out en vermoeidheid. Ook de toename van het aantal coaching- en mediation-trajecten verwijst naar relatie- en interactieproblemen.
Illustraties
Een markant voorbeeld is de lhbtiqa+ ontwikkeling. Wat vroeger verborgen bleef in ons psychologische backoffice aan twijfels, oriëntaties, en heimelijke verlangens, openbaart zich steeds meer in ons psychologische frontoffice, en als genderthematiek. In psychologische termen verwoord: de afstand tussen ons frontoffice en ons backoffice is verkleind.
We roepen de samenleving op meer regels te maken om ons te beschermen
Onze gevoeligheden door de verschuiving van introvert naar extravert, brengen we massaal tot uiting. We roepen de samenleving op meer regels te maken om ons te beschermen. De eigen bescherming die de vroegere introversie met zich meebracht, is er niet meer. De samenleving reageert op onze vraag met psychologische, juridische, en fysiologische aanpassingen aan de genderbeleving.
In relatie tot al onze gevoeligheden ontstaan nieuwe normen, omgangsvormen en gedragsregels. Als deze onderdeel van de opvoedingsideologie worden, zullen we allicht weer iets introverter worden en een uitgebreider backoffice ontwikkelen.
Boosheid
Een tweede voorbeeld is de zichtbaarheid van onze kwetsbaarheden in de psychologische en psychiatrische diagnostiek. Elk gezin kent zijn etiketten of die van de buren, zoals: ADHD, autisme, burn-out, borderline, dyslexie of hoogbegaafdheid. Schaamte voor psychische kwetsbaarheden heeft plaatsgemaakt voor psycho-pathologiserende cultuur. De bij veel mensen geliefde diagnostische etiketten hebben op individueel niveau het voordeel dat ze een excuus kunnen geven voor haperingen in het functioneren. Dit staat overigens los van het gegeven dat vroegtijdige onderkenning en behandeling voordelen kent.
Het derde voorbeeld: autoriteit, gezag, opleiding en positie zijn sleets geraakt. We bewaren geen afstand meer tot ministers en Kamerleden. We zoeken ze met de tractor thuis op en zorgen ervoor dat ze door bedreiging en intimidatie hun werk niet goed meer kunnen doen.
Agressief gedrag wordt niet langer door moraal en ethiek afgeremd
Niet eerder in onze Nederlandse geschiedenis werd er zoveel gedemonstreerd. Ruim de helft van alle rechters en officieren van justitie wordt wel eens bedreigd. Met de dood bedreigen via de sociale media is dagelijkse kost.
Boosheid is het best passende woord voor wat bij velen in deze tijd aan de psychologische oppervlakte ligt, en in voortdurende polarisatie vorm krijgt. Omgangsvormen, communicatie en taalgebruik van onze hoogste gezagsdragers zelf zijn overigens niet veel anders dan die van hun belagers. Agressief gedrag wordt niet langer door moraal en ethiek afgeremd.
Narcisme
De verandering in persoonlijkheid is mogelijk gemaakt door cruciale veranderingen in de vroegkinderlijke jaren. Onze persoonlijkheid krijgt in de eerste vijf jaren een eerste druk. De kinderjaren zijn vanaf de jaren zestig, vanuit het gezichtspunt van het kind, nog nooit zo vreedzaam, zo hygiënisch en zo beschermend geweest. Veel kinderen hebben zich als prinsjes en prinsesjes kunnen gedragen, hoefden niet meer bang te zijn voor drang, druk en geweld.
Het kind zelf werd belangrijk en ook het kind zelf ging zich belangrijk voelen
Strikte opvoedingsideologieën (bij voorbeeld vanuit het geloof of pedagogiek) werden verlaten voor een tolerante houding. Het kind zelf werd belangrijk en ook het kind zelf ging zich belangrijk voelen. De narcistische belevingen zijn sterker geworden, en bij toenemende extraversie ontdaan van schuld- en schaamtegevoelens. Iedereen heeft vandaag recht op een probleemloos bestaan, een mooi inkomen, een hoge opleiding, respect en waardering, geluk, gelijk, vermaak, vooruitgang, drank en drugs. Frustraties verdragen is verleden tijd frustraties uiten is thans de norm.
De verandering in persoonlijkheid heeft er ook toe geleid dat mensen hun stemgedrag niet meer afstemmen op een levens- of geloofsovertuiging of aan een idee over wat voor onze samenleving van belang is. Ze kiezen tegenwoordig steeds vaker vanuit hun buikgevoel, impulsief en niet rationeel.
Lentecultuur
De sterke oriëntatie van de mens op de eigen persoon en zijn persoonlijke gevoeligheden gaat ten koste van zijn aandacht voor de realiteit om zich heen. Oorlog of milieucatastrofe speelde bij de recente verkiezingen geen zichtbare rol van betekenis. Angst en zorg voor wat de wereld te wachten staat, zijn bij veel mensen ver weg. Net als in hun kindertijd rekenen ze erop dat er voor hen wordt gezorgd en dat het allemaal goedkomt. Ze zijn gevoelig voor de mogelijke belemmering voor hun eigen geluk, niet voor de werkelijkheid.
Deze wat ik lentecultuur wil noemen, kan in de verdrukking komen zodra de actuele bedreigingen voor (nog) meer mensen vaste vorm krijgen. De staat van het milieu en de verandering van klimaat hebben steeds meer consequenties voor het dagelijkse leven. De Noord Amerikaanse president Donald Trump kan Europa aan haar lot overlaten, de agressieve invloed van Rusland kan groter worden, en kunstmatige intelligentie kan en zal ons leven verder beïnvloeden en ontregelen.
Om ons gedrag bij te sturen naar meer evenwicht en stressbestendigheid, dienen we bewust te zijn van de verschuiving van introvert naar extravert. Vanuit de actuele kennis van de ontwikkelingspsychologie, neurobiologie en pedagogiek kunnen we veel doen om onze persoonlijkheid in de toekomst te versterken en beter om te gaan met de steeds complexere wereld vol met uitdagingen die schreeuwen om oplossingen.
Jan Derksen is emeritus-hoogleraar klinische psychologie. Zijn boek Persoonlijkheid, hechting en narcisme in een veranderende wereld is uitgebracht door Academische Uitgeverij Eburon, Utrecht.
Foto: Clemens v. Vogelsang (Flickr Creative Commons)