Verdraagzaamheid fungeert als smeermiddel in het sociale verkeer. In een gezin of een bedrijf verhindert het dat iedere minder gelukkige opmerking tot ruzies leidt. In de samenleving zorgt het ervoor dat we op een kleine oppervlakte vreedzaam met 17 miljoen verschillende mensen kunnen wonen. Zonder verdraagzaamheid leidt ieder wissewasje tot gedoe of, erger, tot het tegen elkaar opzetten van bevolkingsgroepen.
De aartsvader van de economie Adam Smith beschouwde verdraagzaamheid als groot goed. Economie is gebaat bij verschillen. Verschillen kunnen aanleiding geven tot ruil waarbij beide partijen erop vooruitgaan. Verschillen leiden alleen tot iets moois als je bereid bent je in de ander te verdiepen. Maar door de ander te kennen ken je ook de minder plezierige eigenschappen. Samenwerking werpt alleen vruchten af als je die eigenschappen kunt verdragen.
Huidige discours smeekt om meer verdraagzaamheid
Of het nu gaat om globalisering, zwarte piet, asielzoekers of Europa, het huidige discours smeekt om méér verdraagzaamheid. Maar niet altijd. Wat als je iets niet wenst te verdragen? Een mislukte relatie kun je nog opbreken en een arbeidscontract kan beëindigd worden. Op het niveau van de samenleving is dat lastig. Verdraagzaamheid ten opzichte wat je niet wenst te verdragen is ondraaglijk. Zonder de mogelijkheid de relatie te verbreken leidt deze ondraaglijkheid tot maatschappelijke ontwrichting.
Het westen heeft door gelijkheid en vrijheid een sterke aantrekkingskracht op mensen uit landen waar dat minder het geval is. We kunnen ons beroepen op onze ‘superieure cultuur’ en deze mensen de deur wijzen, maar wat schieten we daarmee op? Wie een muur om zijn land bouwt, maakt zichzelf een gevangene, om met Obama te spreken.
Diversiteit kan niet zonder investeren in eenheid
Diversiteit gedijt alleen als tegelijkertijd geïnvesteerd wordt in eenheid. Het ontwikkelen van eenheid kan een moeizaam en langdurig proces zijn. Zo hadden joden en katholieken in de gouden eeuw niet dezelfde rechten als anderen. Pas na lange tijd wist Nederland een samenleving op te bouwen waarin ruimte was voor religies die met dezelfde rechten en plichten konden samenleven. Het behoud van culturele eigenheid van minderheden is een groot goed, maar is begrensd door de wil te werken aan eenheid. Vrijheid, eigenheid en verschillen kunnen samengaan als we een gemeenschappelijke basis vinden. Nu politieke partijen die onverdraagzaamheid prediken veel aanhang hebben gekregen, is het tijd voor een zoektocht naar nieuwe eenheid.
Soms zijn er momenten dat in één keer de verscheidenheid wordt vergroot, zoals in het voorbeeld van een grote toestroom van asielzoekers. Door de ‘schok’ dreigt de eenheid te worden aangetast. Verdraagzaamheid is een manier om ervoor te zorgen dat een snelle toename van verscheidenheid ordentelijk verloopt. Het begrenzen van openheid is een voorwaarde van het handhaven van diezelfde openheid. Eenheid betekent immers ook duidelijkheid waarover je het niet eens bent.
Politiek en elite ontberen gezag om de grens te bewaken
Met die constatering rijst de vraag wie de grenswachters van verdraagzaamheid zijn. De politiek ontbeert het gezag om de grens te bewaken. Rutte heeft het druk genoeg als rijdende rechter bij de Haagse dorpspomp. De media vallen ook af, want die vergroten elke daad van onverdraagzaamheid uit tot mythische proporties.
De elite, iemand? Dezelfde elite die haar kinderen naar witte scholen stuurt, zodat ze zelf de gevolgen van cultureel relativisme niet aan den lijve ondervindt? De elite realiseert zich onvoldoende dat zij zelf een grotere verscheidenheid accepteert dan de rest. Nu de box van Pandora geopend is krijgen kwetsbare groepen een luide stem. Democratisch gezien is dat een goede zaak maar voor het bepalen van morele grenzen van verdraagzaamheid zijn we bij populistische partijen niet aan het goede adres. De elite biedt evenwel geen relevant alternatief voor het populisme.
Morele grenswachters: het onderwijs, de burger en de koning
Er zijn maar drie partijen die geloofwaardig als morele grenswachters kunnen fungeren. Als eerste het onderwijs. Neem verdraagzaamheid op in het curriculum vanaf de basisschool. Kinderen kunnen we op jonge leeftijd confronteren met dilemma’s. Dat kan prima bij het thema pesten. We verdragen kleine pesterijtjes omdat niet iedere grap tot ingewikkelde groepsgesprekken hoeft te leiden, maar laten tegelijk duidelijk zien waar de grenzen liggen.
De tweede partij is de burger zelf. De burger is steeds vaker aan zet bij het aanpakken van maatschappelijke problemen, van het opzetten van referenda, hulp bij opvang van asielzoekers, tot crowdfunding of ouderenzorg. De burgerinitiatieven die over dit thema als paddenstoelen uit de grond schieten kunnen het thema concreet maken. Door zelf met de laarzen in de modder te gaan staan ervaren burgers zelf waar grenzen liggen.
Tot slot de koning. Als enige is de koning populair onder alle bevolkingsgroepen en staat hij boven de partijen. Geen kersttoespraak wordt overgeslagen om het thema aan te snijden. Ook hier zien we een evolutie van pleiten voor verdraagzaamheid richting het stellen van grenzen.
Onverdraagzaamheid verhindert het benutten van natuurlijke verschillen
De 11e eeuwse Joodse filosoof Solomon ibn Gabirol sprak: ‘Geef mij de kracht om te veranderen wat ik kan veranderen; de moed om te accepteren wat ik niet kan veranderen en de wijsheid het onderscheid tussen beide te maken.’ Deze oude wijsheid lijkt vergeten. We hebben door het culturele relativisme te omarmen ten onrechte geaccepteerd wat wèl veranderd kan worden. De huidige onverdraagzaamheid verhindert dat natuurlijke verschillen worden benut. Ik wens ons veel wijsheid toe het onderscheid weer te kunnen maken tussen wat we wel en niet kunnen veranderen.
Marcel Canoy is distinguished lecturer aan de Erasmus School of Accounting and Assurance. Dit stuk verscheen eerder in Trouw.
Foto: FaceMePLS (Flickr Creative Commons)