Wij, de detectives

Wantrouwen van burgers jegens de politiek wordt vaak als een benepen vorm van politieke betrokkenheid gezien. Het waakzame oog kan echter ook samengaan met verbeelding en betrokkenheid, schrijft Huub Dijstelbloem in zijn boek ‘Het huis van Argus’ dat donderdag verschijnt.

‘Word jij Amnesty’s nieuwe onderzoeker? Met die uitnodigende woorden begint een nieuwe campagne van Amnesty International. In Darfur, West-Sudan, zijn mensen al jaren getroffen door een gewelddadig conflict. Waar niemand nog veilig het land in kon om er verslag van te doen, bood ‘the eye in the sky’ een uitweg. Satellietbeelden van onder meer het door George Clooney ondersteunde Sentinel project (‘Eye on Darfur’) bieden een wrange schatkamer aan beeldmateriaal van de vernietigingen die zijn aangericht. Om die wereldkundig te maken en bekendheid aan het drama te blijven geven en mogelijk zelfs bewijs voor oorlogsmisdaden te vinden, op grond waarvan internationaal onderzoek en mogelijke vervolging kan opstarten, is echter eerst analyse nodig. En daarvoor kijkt Amnesty naar u. U kunt zich registeren als ‘Amnesty decoder’ en meehelpen het beeldmateriaal te analyseren.

In de democratie mag ook het oog een prominente positie claimen

Deze detecterende rol voor burgers om betrokken te zijn bij onderzoek naar grote internationale conflicten en humanitaire drama’s valt te plaatsen in een wending naar ‘oculaire democratie’. Normaal gesproken wordt democratie niet in verband gebracht met het oog maar met de mond. In de liberale vertegenwoordigende vorm van democratie gaat het om de stem in de dubbele betekenis van het woord: de stem die bij verkiezingen kan worden uitgebracht en de stem die men gebruikt om te spreken, te beraadslagen, te delibereren, met zeggen-schap kortom. Dit is de vocale traditie van democratie.

Behalve de stem mag echter ook het oog een prominente democratische positie claimen. Van een afstand kijken wordt doorgaans als weinig democratisch beschouwd. Door te kijken nemen mensen een gebeurtenis hooguit waar. Zij worden toch pas actieve participanten in een democratie als zij daar met elkaar over van gedachten wisselen?[1] Het oog heeft echter meer te bieden.

Burgers die terugkijken verplicht staten

Het kijken en zien door burgers kan ook politiek handelen afdwingen en vooral: de morele infrastructuur blootleggen die vaak onzichtbaar blijft bij kritieke internationale situaties, zoals het vluchtelingendrama en de vele duizenden dodelijke slachtoffers die vallen bij hun oversteek op de Middellandse Zee.

Het oog doet zo precies het tegenovergestelde van hoe het vaak in de sociale en politieke theorie is neergezet. Het panopticon bij Michel Foucault en de grootschalige modernistische projecten die James Scott beschrijft in Seeing Like a State koppelen het oog aan een naar overzicht en controle strevende staat. Hier werkt het oog andersom: burgers kijken terug.

Juist daar waar burgers hun stem hooguit indirect kunnen laten horen (binnen de EU of de VN), is de creatie van tegenbeelden om situaties zichtbaar te maken een krachtig middel. De reconstructie van aanvallen met drones in Pakistan, Gaza en Jemen die de leider van het Forensic Architecture project Eyal Weizman maakt, bieden bijvoorbeeld inzicht in de ruimtelijke aspecten van oorlogsvoering met drones. Inzicht in de relatie tussen de schade en de soort nederzettingen die worden geraakt. Met die informatie kunnen staten die drones inzetten gedwongen worden zich uit te laten over deze aspecten. De gevolgen zichtbaar onder ogen zien, verplicht tot een reactie.

Het huis van Argus

In mijn nieuwe boek Het huis van Argus. De waakzame blik in de democratie betoog ik dat de controlerende rol die van het oog uit gaat niet alleen wantrouwen suggereert maar ook verbeelding. Het zijn de vele niet tot collectief te reduceren gezichtspunten van mensen die via hun oculaire controle hun democratische betrokkenheid tot uitdrukking brengen. Ze handelen als de mythologische reus Argus die verspreid over zijn lichaam honderd ogen had waarvan er altijd een paar waakten.

Zo positief over de politieke betekenis van argwaan en de kracht van visualisatie als tegenmacht ben ik niet altijd geweest. In mijn eerdere boek Politiek vernieuwen. Op zoek naar publiek in de technologische samenleving was ik nog redelijk optimistisch over de mogelijkheden die er zijn om burgers te betrekken bij de vormgeving van de technologische samenleving. Althans, ik verklaarde het tot een democratische taak van die technologische samenleving dat de publieken daartoe moeten worden gesmeed. Nu ben ik meer terughoudend.

De ‘vocale’ democratie waarin de stem centraal staat zal weinig soelaas bieden als het zich zoals in de bovengenoemde voorbeelden van genocide, vluchtelingenproblematiek en aanvallen met drones moet verhouden tot de schemerzones van de geopolitieke gebeurtenissen en het internationale recht. In plaats van mee te praten doen burgers er soms beter aan hun talent als burgerdetective aan te scherpen.

Politiek in de achteruitkijkspiegel?

Maar betekent die nadruk op onderzoek niet dat democratie alleen nog maar over het verleden gaat, het ontrafelen van wat mis ging en het aanwijzen van de schuldigen? Deze ‘politiek in de achteruitkijkspiegel’ is echter niet gespeend van een verbond met de toekomst. Juist door een beoordeling van wat er is gebeurd en wie daar welke rol in had moeten of kunnen spelen zichtbaar te maken, wordt de weg geplaveid voor de toekomst.

Waar de controle zich uit in de manoeuvreerkunst die nodig is in de zoektocht naar de toedracht en het vinden van sporen die daar helderheid over bieden, voegt de verbeelding daar het voorstellingsvermogen aan toe dat nodig is om een situatie als een politieke gebeurtenis te begrijpen. De verbeelding draagt bij aan het deel laten uitmaken van een gebeurtenis van een publiek project om vast te stellen of wat geschiedde in de toekomst meer aandacht verdient. Zo helpt het oog de morele en politieke leemtes te vinden die in internationale geopolitieke conflicten vaak onzichtbaar blijven.

Huub Dijstelbloem is hoogleraar van wetenschap en politiek.

Zijn boek ‘Het Huis van Argus, de wakende blik in de democratie’ wordt op donderdag 27 oktober gepresenteerd in Felix Meritis in Amsterdam. Opgeven kan via info@cpi.center. 

 

Noten:

[1] Aldus de Amerikaanse pragmatische denker John Dewey.

 

Foto: Lacost (Flickr Creative Commons)