Windenergie, het afschieten van edelherten in de Oostvaardersplassen, de antiracismedemonstratie, elk maatschappelijk twistpunt lijkt razendsnel vlam te vatten en te escaleren tot een hoogoplopend conflict tussen rabiate voor- en tegenstanders, dat met regelmaat ontaardt in bedreiging.
Het is een teken des tijds: Nederlanders maken zich zorgen over de toenemende polarisatie, stelde het Sociaal en Cultureel Planbureau vast in de meest recente Burgerperspectieven (29 maart, 2019).
Het is moeilijk om genuanceerd te zijn
Driekwart van de Nederlanders denkt dat meningsverschillen over maatschappelijke kwesties heviger worden. Als voorbeeld vroegen de SCP-onderzoekers naar het debat over vluchtelingen. Bijna de helft van de ondervraagden ervaart een sterke druk om uitgesproken stelling te nemen, vóór of tegen, en meent dat een ‘middenpositie’ bijna niet mogelijk is.
Die druk om jezelf te positioneren ondervinden mensen ook op andere terreinen; met name over de multiculturele samenleving, migranten, Zwarte Piet of het klimaat is het moeilijk om genuanceerd te zijn. Je moet kleur bekennen en partij kiezen. Opiniedruk, noem ik dat ook wel.
Radicaliseren in plaats van normaliseren
Het is een opmerkelijke wending in ons opinieklimaat. In de wetenschappelijke literatuur wordt publieke opinie vrijwel steeds gedefinieerd als ‘de heersende mening’, die werkt als een disciplinerende, normaliserende kracht en tot gevolg heeft dat meningen, vaak de meer extreme, ondergronds gaan. Liever dan voor hun opvattingen uit te komen houden mensen hun mond: je kunt, ter voorkoming van sociale uitsluiting, maar beter niet zeggen wat je denkt (Noelle-Neumann, 1974).
Hoe anders is het nu. In tegenstelling tot de druk om te normaliseren ervaren mensen juist eerder de druk om te radicaliseren in hun opvattingen.
De polarisering zelf valt wel mee
Polarisatie kan op zich heel productief zijn. Het kan nieuwe sociale energie vrijmaken, en problemen luid en duidelijk agenderen. Elke emancipatie begint met een polariserende dynamiek. Maar op een zeker moment helpt dieper ingraven het proces niet verder. Als ‘benoemen’ het redelijke midden is tussen zwijgen en overschreeuwen, dan slaat de pendel de laatste jaren zonder twijfel door naar het laatste.
Het interessante aan het SCP-onderzoek is dat het vaststelt dat het met de polarisering zélf wel meevalt. De onderzoekers vonden geen aanwijzing dat het aantal mensen dat er zeer radicale opvattingen op nahoudt in de laatste decennia groeit, maar vooral de aandacht die zij krijgen lijkt geëxplodeerd. Het probleem is vooral het gepolariseerde klimaat en de druk die daarvan uit gaat om positie te kiezen.
Media worden verantwoordelijk gehouden
De respondenten in het SCP-onderzoek houden de media hiervoor verantwoordelijk. De sociale media, de echokamers van ons eigen gelijk, zorgen ervoor dat we ons vooral omringen met gelijkgestemden, zodat er maar moeizaam tegengeluiden in onze timeline binnendringen. Bovendien is het online, en deels anonieme debat zo veilig, dat je je daar behoorlijk wat scherpe taal kunt permitteren zonder een blauw oog op te lopen.
Combineer dit met algoritmes die veelgelezen, en dus vaak nogal gepeperde, berichten meer promoten dan reguliere posts – kwantiteit als kwaliteit – en ziedaar: de middelpuntvliedende krachten van het online discussiëren. Zelfs zonder polarisering te beogen, polariseert het debat al als vanzelf, doordat de polen door het clickbait gedreven algoritme meer aandacht krijgen en aangroeien.
Verslag doen van een karikatuur van de werkelijkheid
Meer dan de helft van de mensen denkt dat ook de reguliere media de tegenstellingen in de samenleving uitvergroten. Uit angst om te missen wat online leeft, zetten die hun speciale sociale-mediaredacteur in om te rapporteren over de relletjes waarover ‘twitter ontploft’ – een of andere seksistische opmerking van een voetbalcommentator of de video van een schoolpleinruzie. En zo doen de media verslag van een karikatuur van de werkelijkheid, van de excentrieke variant ervan.
Daar komt bij dat in de permanente overdrive die sinds de Fortuynrevolte de traditionele media in de greep heeft, een zekere ‘populistische correctheid’ heerst (The Guardian, 19 februari 2017). Elke mogelijke opleving van boosheid verdient een plek in de krant of op de zender.
Zolang de media denken het hele opiniespectrum te coveren door met name de extremen aan het woord te laten, versterken ze hun bijziendheid. Het is leuk voor de uitzending of voor de krant, maar verder schiet maar heel zelden iemand iets op met een dergelijk zwart-wit-beeld.
Als het om het publieke debat gaat, is ons grootste probleem niet zozeer de overheersing van de ene klasse over de andere of de hardnekkigheid van antiwetenschappelijke scepsis, racisme of homofobie, maar de overheersing van de extreme stem over de gematigde.
Het gepolariseerde klimaat is gevaarlijk
Als de onderzoekers van het SCP gelijk hebben, en er weliswaar zorgen zijn over het gepolariseerde klimaat, maar de feitelijke polarisatie wel meevalt, wat is dan precies nog het probleem? Ik zie er twee.
Ten eerste lopen we een reëel gevaar dat een dergelijk klimaat een selffulfilling prophecy wordt. Ondersteund door een gefragmenteerd, razendsnel en sterk gecommercialiseerd medialandschap is het niet gek te veronderstellen dat polarisering de wind in de zeilen heeft en nuance en reflectie het nakijken hebben. De krachten aan beide polen zullen steeds sterker trekken en de opiniedruk zal alleen maar toenemen.
Een heel andere, maar niet minder zorgelijke ontwikkeling lijkt me dat media (en politiek) zich verder van hun lezers en kiezers vervreemden. Dat velen hun stem niet meer gerepresenteerd zien in een krant, in een publiek debat, op tv of in de politiek. En dat, in een poging de kloof tussen elite (de journalistieke en de politieke) en burger te verkleinen, door de uitzonderlijke mening een podium te geven, die op deze manier alleen maar wordt vergroot. Het midden gaat ondergronds, en de brutalen hebben de hele wereld weer voor zichzelf.
Zonder gematigde stem verharden tegenstellingen
Deze polarisatie in meningen kan worden tegengegaan. Volgens Cass Sunstein (2001) allereerst door in contact te komen met standpunten van andersdenkenden – nieuwe media bieden hiertoe volop kansen, maar dan moet je daar wel zelf actief naar op zoek gaan om de preselecties van de grote mediaplatforms te slim af te zijn.
Het is van cruciaal belang het midden erbij te betrekken. Mensen die wel willen veranderen, maar misschien niet zo snel als zij die vooroplopen. Zonder bemiddeling van de gematigde stem is de kans dat beide polen zich verder harnassen in hun eigen gelijk groot.
Tot slot helpt het enorm als er een gezamenlijke context is. Als er sprake is van een onderlinge verbondenheid, is de kans veel groter dat verschillende polen bij elkaar komen. Lokale en provinciale politiek zijn hiervoor bij uitstek geschikt. Zo werden bewoners in Urk in plaats van tegenstanders van windenergie, mede-eigenaar van een windenergiepark en creëerde het delen in de financiële belangen, heel pragmatisch, draagvlak voor de milieumaatregelen.
De gematigde stemmen zijn met velen
Een samenleving heeft naast de politieke energie die vrijkomt door conflict en meningsverschil een zeker pragmatisme nodig om vitaal te blijven. Zonder het midden gaat dat niet. Nu elk platform, zowel pulp- als serieuze journalistiek, vanwege de onder druk staande verdienmodellen de hete adem van de clickbait in zijn nek voelt en lezers moet verleiden, lijkt het vertolken van de gematigde stemmen geen aanlokkelijke optie. Maar waarom eigenlijk niet?
Ze zijn met velen, aldus het SCP. Voor een vruchtbaar publiek debat zou er meer aandacht en ruimte moeten zijn voor al die gematigde stemmen.
Daan Roovers is filosoof. Zij werd onlangs benoemd tot Denker des Vaderlands. Een uitgebreidere versie van dit artikel verscheen in De Volkskrant.
Foto: John Flobrant via Unsplash.com