De zevende macht: de nieuwe toezichthoudende elite

De laatste jaren tekent zich een nieuwe machtlaag af, ziet Jos van der Lans: de zevende macht. Die wordt gevormd door een nieuw soort quasi-beroepsgroep, de toezichthouders.

Zo’n twintig jaar geleden schreef ik een kleine brochure onder de titel De staatsgreep van de zesde macht. Het boekje ging over de opkomst van consultants, organisatieadviseurs, beleidsonderzoekers en andere ‘externen’ in de sfeer van de publieke sector en het openbaar bestuur.

Langzaam maar zeker, zo betoogde ik, dreigde de publieke zaak daardoor in een houdgreep te worden genomen door een nieuwe technocratische elite die toverde met de begrippen van het nieuwe publieke management-denken. Stuk voor stuk waren het bevlogen pragmatici, die de terugtredende overheden en aanbodgerichte organisaties de weg wezen naar nieuwe zakelijke en bedrijfsmatige organisatievormen. Ze ontwikkelden zich tot nieuwe machtlaag. Naast de klassieke uitvoerende (1), controlerende (2) en rechterlijke (3) macht, de macht van de bureaucratie (4) en de media (5) vormden deze ‘externen’ de zesde macht – ongrijpbaar, oncontroleerbaar, maar wel steeds dwingender aanwezig.

Inmiddels weten we dat hun invloed groot is geweest. Veel van de schaalvergrotingsoperaties, de verzakelijking, de informatie- en verantwoordingstechnologie, de groter-groter-aanpak en allerlei andere vormen van verandering en reorganisatie zijn door hen ‘geïmplementeerd’. Zij vormden de stille krachten achter de technocratische modernisering van de publieke sector.

Ze zijn ook in toenemende mate verstrengeld geraakt met de bestuurlijke gelederen. Er is een actieve wisselwerking tussen de externen en de bovenbazen in de publieke sector. Menig consultant is bestuurder geworden en nogal wat bestuurders eindigen als adviseur. De zesde macht is als het ware met de publieke sector verstrengeld geraakt.

De zevende macht is in opkomst

De laatste jaren tekent zich echter een nieuwe machtlaag af: de zevende macht. Die wordt gevormd door een nieuw soort quasi-beroepsgroep: de toezichthouders. De zevende macht is in opkomst nadat het nieuwe publieke management op meerdere plaatsen tot ontsporingen heeft geleid.

Iedereen kent inmiddels wel de voorbeelden: megalomane fusies, exorbitante salarissen en onwaarschijnlijke vastgoedavonturen. De moderne bestuurder, in het zadel geholpen door de zesde macht, moest in toom worden gehouden door een aangescherpte governance-structuur, die niet langer gevuld zou worden door goedbedoelende ja-knikkers en lokale-notabelen-op-leeftijd, maar die professioneel te werk zou moeten gaan.

De toezichthouders mochten wat kosten

Dat mocht wat kosten: de honoraria van toezichthouders zijn het afgelopen decennium fors toegenomen en daarmee de interesse om zich ervoor te melden. Het is voor verzamelaars van toezichtfuncties een meer dan behoorlijk basisinkomen.

Daar staan overigens wel steeds meer toelatingseisen tegenover. Toezichthouders in de corporatiesector moeten zelfs op gesprek bij een ambtelijke ballotagecommissie van de rijksoverheid om hun geschiktheid aan te tonen. Het cursusaanbod van verenigingen van toezichthouders heeft een enorme vlucht genomen, toezichthouders in de zorg en corporatiesector zijn verplicht om zich jaarlijks bij te scholen. En de selectie van toezichthouders wordt doorgaans voor stevige bedragen in handen gegeven van gespecialiseerde selectiebureaus als Public Spirit, Nationaal Register of Wesselo & Partners.

Je moet wel van ons-soort-toezichthouders-zijn

Prima toch, zou je zeggen. Bestuurders kunnen niet langer hun goddelijke gang gaan, maar worden in de teugels gehouden door goed geëquipeerde en door de overheid gecontroleerde toezichthouders. Het is maar hoe je het bekijkt.

Want zit daar ook een doorsnee huurder bij als het een corporatie betreft? Of een ervaringsdeskundige als het om een ggz-instelling gaat? Nou nee, je moet natuurlijk wel ervaring hebben met toezicht houden. Of met besturen. Of met bedrijfseconomie. Je moet wel van ons-soort-toezichthouders-zijn. Geruisloos heeft zich aldus een toezichthouderskwalificatieprofiel ontpopt waaraan vooral wordt voldaan door mensen die zich bekwaamd hebben in de taal die de selectiebureaus graag horen.

Zij bewaken de technocratische modernisering

Dat zijn geen ideologen, geen idealisten, geen belangenbehartigers, geen bewogen wereldverbeteraars, geen hervormers, geen mensen met uitgesproken standpunten – nee, die staan niet op de lijstjes van Public Spirit c.s., die voldoen niet aan de criteria, die verstaan het vak niet, die komen niet door de ballotage heen.

Zo verzamelen zich in de raden van toezicht vooral de mensen die de taal van organisaties spreken, die vertrouwd zijn met de technocratie van het besturen, die gepokt en gemazeld zijn in de contreien waarin de zesde macht zijn invloed kon doen gelden. Zij vormen nu de zevende macht, de macht van de toezichthoudende elite. Zij bewaken de technocratische modernisering die ze zelf hebben bewerkstelligd.

Alles volgens de gebaande paden

Dat werpt een ander licht op alle aandrang om de publieke sector down to earth te brengen, de bureaucratie te breken, de controledwang te verminderen, de verantwoordingsgekte aan banden te leggen, de marktwerking te stoppen, de professionals de ruimte te geven, de gebruikers echt invloed te geven.

Zolang er geen toezichthouders op dat programma geselecteerd worden, beweegt zich alles volgens de gebaande paden. Dat kun je met een gerust hart aan de zevende macht toevertrouwen.

Jos van der Lans is cultuurpsycholoog en publicist.

Dit artikel verscheen eerder als column in het voorjaarsnummer van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.

Foto: Razvan Chisu via Unsplash