‘U heeft voor ons een boekje geschreven, waar wij graag een zin uit verwijderd hebben.’ Ik heb een woordvoerder van het ministerie van VROM aan de lijn. Het is september 2008, een maandje nadat minister Vogelaar is gesneuveld. Haar ambtenaren hebben blijkbaar bedacht dat er geen enkele tekst met hun logo de deur uit mag die ze niet minutieus hebben nagelezen.
‘Welke zin is dat dan?’, vraag ik.
‘Het is in Nederland niet gebruikelijk om openlijk over intelligentie te spreken’.
‘O, dus die zin klopt wel,’ riposteer ik.
Het blijft even stil. Ja, die zin klopt eigenlijk wel. Het is de eerste keer dat er een boekje over de wijkaanpak en problemen ‘achter de voordeur’ verschijnt waarin wordt benoemd dat heel wat wijkbewoners niet de cognitieve of sociaal-cognitieve vermogens hebben om de wereld om hun heen te snappen. Maar op de een of andere manier vinden we het te pijnlijk om te benoemen wat iedere hulpverlener ergens diep van binnen heel goed weet: niet elke buurtbewoner is slim genoeg om zijn leven te organiseren.
Vorige maand schreven de publieke media over het in maart verschenen SCP-onderzoek naar de problemen met zelfredzaamheid. In de sociale vakgemeenschap bleef het stil. Ik heb nog niet gehoord van gemeenten die de moed hebben gehad hun sociale beleid te de-prietpratiseren, terwijl toch duidelijk moet zijn dat de hele verantwoordelijkheidspiramide wankelt. Of heeft dat met moed niets te maken, maar zouden we het eens over de cognitieve reikwijdte van beleidsmakers en –adviseurs moeten hebben? Zijn ze wel slim genoeg?
Als docent in het Hbo mag je ook niet over intelligentie praten. Gelukkig is er af een toe een student slim genoeg om er zelf over te beginnen. Ik had er eens een die na een paar maanden twijfelde of hij misschien last had van ADHD. De psycholoog die hem testte stelde voor om ook maar even een intelligentietest af te nemen. De uitkomst daarvan was ondubbelzinnig. De student belde mij na een paar dagen en vertelde dat de boodschap dat het Hbo ver boven zijn niveau was even pijn had gedaan. Maar daarna had hij de werkgever van zijn bijbaan gebeld en zijn contract uitgebreid. Hij was vooral zeer opgelucht en had zin in de toekomst die wel binnen zijn bereik lag.
Een andere studente vertelde me dat ze in groep 8 tot de zwakkere leerlingen behoorde. Vmbo-t was net haalbaar, en toen lukte ook het Mbo-4, en nu zat ze bij ons. Ze volgde extra cursussen, maakte van elk boek een samenvatting en wist zich met hard werken prima te handhaven. Ze liep stage op een basisschool waar ze – terwijl ze nog steeds niet kon rekenen – een steunpilaar en rolmodel werd voor al die kinderen die iets konden waar de Cito-toets niet naar vroeg.
Slim zijn begint met willen weten waar je je vergissen kan. De puzzels die uitvoerende sociaal werkers en hun bazen moeten oplossen zijn altijd uiterst complex. In het leven van veel hulpvragers geldt de wet van behoud van ellende: de oplossing voor het ene probleem is soms het begin van nieuwe moeilijkheden. Wie de werkloze moeder van een ziek kind aan een baan helpt moet daarna nog even doorpuzzelen.
In opleidingen en nascholingen zullen we het taboe op het spreken over intelligentie moeten opheffen. We moeten slim genoeg zijn om te snappen dat we ‘verstandige’ fouten maken: generalisaties, drogredenen, overspecialisatie en tunnelvisie. We moeten alert zijn op de valkuilen waar vooral hoog opgeleide, gedreven, witte, gesubsidieerde professionals nogal eens in vallen. En bovenal moeten we veel scherper durven kijken naar het soort dommigheden dat ontstaat als groepen in de greep raken van een hype.
Neem eens tijd voor de – zeer inspirerende – literatuur over cognitieve functies. Het werk van Emiel van Doorn is zeer leerzaam. Ook helpt het om eens goed te kijken naar waar het misging, zoals in de euforie rond de multifunctionele accommodatie. Je moet wel een sterke maag hebben om dit dossier te lezen. En vooral niet meegaan in de koning van alle denkfouten: het is maar goed dat we dit gedaan hebben, want niets doen was nog erger. Ik moest wel jenever drinken want de spa was op.
En na een paar uurtjes lezen kunnen we ons dan de vraag stellen: zijn we slim genoeg voor sociaal werk?
Klaas Mulder is zelfstandig adviseur en docent aan Hogeschool Utrecht.