‘Meer zelfredzaamheid? Nee, minder zelfredzaamheid!’

Zelfredzaamheid is een teken van afnemende tolerantie jegens kwetsbaren, betoogt hoogleraar en psychiater Jan Derksen. Hij behandelt mensen met een zwakke cognitieve en emotionele intelligentie. ‘Er is een forse groep mensen die te weinig aangeboren vaardigheden heeft om zich staande te houden.’

In de Spinozatoren van de Radboud Universiteit in Nijmegen werkt Jan Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie. Mooie hoekkamer, prachtig uitzicht vanaf de zevende verdieping over een deel van de stad.

Derksen is behalve hoogleraar ook praktiserend klinisch psycholoog en ziet in zijn succesvolle praktijk dus veel mentaal kwetsbare mensen. Zitten daar nou mensen bij die eigenlijk helemaal niet bij hem zouden moeten komen, die hun problemen zelf of met hun sociale netwerk zouden kunnen oplossen? Maar eerst een definitiekwestie.

Zelfredzaamheid, wat is dat eigenlijk?
Derksen: ‘Zelfredzaamheid is geen duidelijk omschreven psychologisch concept. Als ik even hardop mag denken, zou ik zeggen dat het betekent dat je de problemen van alledag kunt oplossen. Dat je opstaat, dat je je kleren aan kunt doen, dat je voor jezelf kunt zorgen, dat je onderdak hebt en een inkomen. Je kunt voorzien in jouw basisbehoeften op individueel, maar ook op sociaal niveau. De meeste mensen kunnen namelijk niet zonder andere mensen. Wanneer ze lang alleen zijn, worden ze ziek en depressief. Zelfredzaamheid vraagt dus fysieke, maar zeker ook mentale capaciteiten. Je moet bepaalde handelingen kunnen verrichten, maar zeker ook mentale.’

Welke mensen hebben die capaciteiten in mindere mate?
‘Je mag stellen dat veel mensen met een zwakke cognitieve en emotionele intelligentie verminderd zelfredzaam zijn. Dat zijn mensen die moeite hebben om elementaire zaken in onze samenleving goed te begrijpen en het lastig vinden zich te verhouden tot de gevoelens van anderen.

Vijftien procent van de Nederlanders heeft een IQ van onder de 85. Die zou je als ‘zwak’ kunnen betitelen. Ditzelfde gaat op voor mensen  met een zwakke emotionele intelligentie, ook ongeveer vijftien procent. Dit zijn mensen die je volgens mij als samenleving eigenlijk altijd in meer of mindere mate zult moeten helpen. Maar ook net boven die grens van 85 zijn er veel mensen die steeds meer moeite hebben zich staande te houden. Tenslotte zijn er natuurlijk mensen met een normale of hogere intelligentie die een meer of minder ernstige psychische stoornis hebben.’

Waarom hebben die mensen met een IQ van net boven de 85 ‘steeds meer moeite zich staande te houden’?
‘Omdat deze samenleving de afgelopen decennia veel ingewikkelder is geworden. Er is een forse groep mensen die te weinig aangeboren en aangeleerde vaardigheden heeft om zich staande te houden. IQ is niet iets wat je bij volwassenen heel makkelijk kunt veranderen. Vroeger hadden deze mensen een beschermde plek in de maatschappij, nu staan ze meer op zichzelf moeten ze veel meer zelf uitzoeken. Internet, pincodes, communiceren met instanties, ga zo maar door. Het stressgehalte is nog nooit zo hoog geweest en dat komt voor deze mensen extra hard aan.’

Zelfredzaamheid is dus moeilijker geworden?
‘Dat mag je wel zeggen, ja. Ik verbaas me zeer over het gemak waarmee in de publieke opinie de term ‘zelfredzaamheid’ gebruikt wordt. De wijze waarop dat gebeurt, getuigt van een zwakke analyse, van een zorgwekkende combinatie van ideologische en financiële argumenten. Als je de psychologische, medische en sociale hulp die we nu hebben afbouwt, doe je meer kwaad dan goed. Dan heb ik het dus bijvoorbeeld over de maatregel om mensen met een IQ van boven de 70 het recht op de AWBZ-zorg af te nemen, dan heb ik het over de eigen bijdrage voor psychologische en psychiatrische ondersteuning. De frustratie bij mensen zal stijgen, de onderlinge agressie eveneens. Het is op z’n zachtst gezegd nogal makkelijk om bezuinigingsdrift te verbergen achter de oproep dat mensen, en dan hebben we dus over van nature kwetsbare mensen, meer zelf moeten doen.’

Want dat kunnen die mensen dus niet?
‘Mag ik een voorbeeld geven uit mijn eigen praktijk? Ik doe zelf gemiddeld drie intakes per week. Dat zijn mensen met een burn-out, met ernstige relatieproblemen, met angststoornissen, depressies, met persoonlijkheidstoornissen. En het zijn altijd mensen die een hoge lijdensdruk ervaren, ook omdat ze niet voldoen aan het wensbeeld van autonomie dat we in deze samenleving graag van onszelf hebben. Ze schamen zich voor hun problemen.’ Derksen zwijgt even, kijkt naar buiten. Dan met nadruk: ‘Eén keer per jaar, één keer per jaar, stuur ik iemand naar huis omdat ik vind dat die meneer of mevrouw het zelf aan kan. Maar meestal komen mensen juist te laat bij ons. Denk maar aan iemand met een angststoornis die zichzelf heeft aangeleerd om lastige situaties te ontwijken.’

Dat zou je toch zelfredzaamheid kunnen noemen?
Rustig, maar niet mis te verstaan: ‘Juist niet. Juist doordat ze die verkeerde gedragspatronen ontwikkelen, laten ze het steeds vaker op cruciale momenten in hun leven afweten. Zijn ze ziek, zijn ze niet productief. En als ze dan bij ons komen, zit het er al vaak diep ingesleten en dan vraagt het vergroten van zelfredzaamheid veel tijd. Ik zou willen dat veel mensen in dit opzicht minder zelfredzaam waren.’

Pardon? Minder zelfredzaam?
‘Mensen modderen veel te lang aan met hun mentale problemen. En als het dan niet langer gaat, krijg je van die lange zorgtrajecten waarvan dan gezegd wordt dat ze zoveel geld kosten. Dan moet je dus niet gaan roepen dat mensen meer zelfredzaam moeten zijn. Je moet juist om hulp durven vragen.’

Minder zelfredzaamheid is wel in uw belang, krijgt u meer cliënten.
‘Het is mijn vak, ik heb ervoor doorgeleerd. En ik heb er dus meer verstand van dan de gemiddelde Nederlander. Het is de taak van mijn collega’s en mij om gezondheid te bevorderen en stoornissen te bestrijden. Wij produceren die stoornissen dus niet, die zijn het gevolg van een ingewikkeld samengaan van psychologische, biologische en cultureel-maatschappelijke factoren. Ik kan het helaas niet eenvoudiger maken.’

‘Weet u, er zijn mensen in dit land die bijvoorbeeld de toegenomen dichtheid aan psychologen een slecht teken vinden. Volgens mij is het juist een teken van kwaliteit. Het doet recht aan de complexiteit van deze samenleving en dit leven. Nogmaals, mensen ervaren veel meer spanning in hun leven dan dertig, veertig jaar geleden.’

Piet-Hein Peeters is free lance journalist. Dit volledige versie van dit interview verschijnt eind januari jaar in een bundel van hem en Cindy Cloïn, waarin wetenschappers, bestuurders en wethouders in interviews het nieuwe mantra in de wereld van zorg en welzijn bekritiseren: ‘zelfredzaamheid’. In de publicatie komen behalve Jan Derksen onder meer Lilian Linders, Jeroen Hoenderkamp en Eric van der Burg aan het woord. De bundel kan nu reeds besteld worden via www.uitgeverijpepijn.nl.

Dit artikel is 9120 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (6)

  1. Het is in de politieke discussie gewoonte geworden om mensen aan te spreken op hun eigen verantwoordelijkheid. Dat is op zich niet onjuist als mensen die verantwoordelijkheid ook kunnen dragen en kunnen waarmaken. In die zin zie ik een vergelijking met het begrip “zelfredzaamheid”. Ik denk dat het nuttig is dat mensen zelfredzaam kunnen en dan ook zullen zijn en daarop dan ook aangesproken kunnen worden. Echter, het moet voor hen ook mogelijk zijn redzaam te zijn dan wel te worden. En inderdaad, veel mensen zijn door uiteenlopende omstandigheden niet in staat zelfredzaam te zijn dan wel te worden. Soms kunnen ze wel zodanig geholpen worden dat ze zelfredzaam worden, maar in andere gevallen is dat niet mogelijk. In dit kader wil ik wijzen op het feit dat in de achter ons liggende decennia veel te weinig is geinvesteerd in preventieve zorg, zowel welzijnszorg als gezondheidszorg. Met name de preventieve jeugdzorg is te lange tijd vanuit de medische hoek benaderd. Daardoor zijn er enkele belangrijke aspecten van de ontwikkeling van het jonge kind te weinig ondersteund c.q. doorontwikkeld. Opvoeding is te lange tijd een puur private aangelegenheid gebleven. Daar betalen we nu de lasten van en de kosten voor. Ik blijf ervan overtuigd dat van meet af aan de kwaliteiten in de jonge mens aangesproken moeten worden. En dan bedoel ik dat in positieve zin: tot ontwikkeling laten komen, niet afdwingen! Dat betekent dus: de randvoorwaarden scheppen voor een optimale ontwikkeling. En juist dat doen we niet dan wel onvolledig. Dat is verlies aan menselijk kapitaal, dat is verlies aan geluk. Dit probleem is niet in een beperkt aantal jaren op te lossen. We hebben immers al enkele generaties aan hun lot overgelaten. Des te belangrijker is het NU om het roer om te gooien en de juiste randvoorwaarden te scheppen voor de nieuwste generaties! Deze regering heeft echter andere gedachten bij het ‘invullen’ van het begrip zelfredzaamheid en het begrip eigen verantwoordelijkheid c.q. zelfverantwoordelijkheid. Leidraad blijkt in deze tijd alleen de toestand van de ‘overheidskas’ te zijn en niet het welzijn van een maatschappij, van een volk!

  2. Ruud Donker te Zwolle

    28 jaar arbeid,belastingen en premies betalen,20 jaar zelfstandig wonen in Almere en dan door toedoen van een nieuwe directie na geheime overname van ons bedrijf word je arbeidsovereenkomst en voorwaarden geschonden en laat de vakbond FNV kiem na 27 jaar betalend lidmaatschap je in de steek en sta je dak en thuisloos op straat en beginnen de omzwervingen langs zwaar gesubsidieerde opvanginstellingen in diverse gemeentes, dan blijkt er geen hulpverlening aanwezig in Nederland voor daklozen zonder verslavingen en zogenaamde psychiatrische achtergronden nog een sociale advocatuur die voor je rechten op komt.Maar ontzettend dankbaar voor de medelevenheid van voorbijgangers en argwanend richting de “christelijke hulpverleners”,gemeentebesturen en bemoeizuchtige daklozen.
    Maar nog steeds dakloos met gedwongen verblijf in een nachtopvang leger des heils die de kwaliteitswet zorg niet naleefd en schend en waar de IGZ weigert onderzoek naar te verrichten,doelbewuste stopzetting uitkering voor levensonderhoud dankzij tegenwerking colleges van B&W i.v.m. het aankaarten van misstanden en fraudepraktijken toekenning subsidies/AWBZ en PGB gelden naar zorg en welzijnsinstellingen/opvang en integriteitsschendingen woningcorporaties en gemeentebesturen die de welzijnswetten en beleid niet uitvoeren en specifieke uitkeringen aan andere doeleinden besteden.
    Links blogs “Donkeredagen AWBZ fraudes” en “Anaconda15 zorgfraude

  3. De groep mensen die moeite heeft met zelfredzaamheid groeit. Ook van mensen met een ‘normaal’ IQ.
    Heeft dit ook te maken met een veranderd opvoedingsklimaat rond de jaren ’70? Ik (1950) ben opgegroeid in een tijd dat je als jong kind vaak zonder toezicht buiten speelde. Verantwoordelijkheid voor jezelf en anderen of voor taken/ taakjes was gewoon. In de jaren ’80 werkte ik met herintreedsters. Een jong kind verantwoordelijkheid geven was not-done. Later is deze ontwikkeling alleen maar sterker geworden. Kinderen gaan niet meer ergens zelfstandig naar toe; hebben al jong een mobieltje zodat ouders voortdurend contact kunnen hebben – als ze al uit zicht zijn.
    Persoonlijke ontwikkeling heeft een belangrijke basis in de jonge kinderjaren. Als je in deze fase niet leert om zelfredzaam te zijn – vanzelfsprekend in een maat die bij de leefijd past – dan mist de basis. Ik kan me voorstellen dat dit een belangrijke oorzaak is voor de gesignaleerde ontwikkeling naast het feit dat de samenleving veel complexer is geworden.

  4. Herkenbaar, maar wees wel waakzaam dat dit geen excuus gaat worden voor mensen die WEL zelfredzaam KUNNEN zijn, zich blijven onderdompelen in zelfmedelijden en zich blijven laten pamperen door de overheid. Mensen met een cognitieve beperking, daar heeft de overheid (maar OOK het maatschappelijk middenveld en de burgers zelf) de plicht deze redzaamheid te sturen en daar waar nodig is over te nemen.
    Mensen die ouder worden, maar nog wel buren hebben, familie hebben in de buurt etc, daar hoef je niet gelijk als een reflex allerlei voorzieningen voor te doen. (dit als voorbeeld). Hier mag je best wel een appel doen op de buren/familie. Daar is niets mis mee. Je weet wel, de gevaarlijkste uitspraak: “ik ben van de overheid en ik kom u helpen” ….

  5. Jan Derksen noemt de roep om zelfstandigheid een teken van afnemende tolerantie. “Het zijn onderbuikgevoelens, we willen geen tijd vrijmaken voor de kwetsbare ander”. Dat vind ik een erg mooie maar ook trieste observatie. Misschien moeten we zelfs nog een stapje verder gaan. We willen vaak niet zien dat er een flinke groep mensen is die kwetsbaar is. Dan hoeven we immers niks te doen en is het een kwestie van ‘eigen schuld’ als mensen in de problemen komen.
    Ik ben een groot voorstander van het benutten van de ervaring, kennis en vaardigheden van mensen om hun eigen leven en dat van anderen te verrijken. Ik heb grote bewondering voor professionals en vrijwilligers die talenten in mensen bovenhalen die niemand verwacht. De betreffende persoon vaak nog het minst. Het is echter goed om ook te herkennen en te erkennen dat niet iedereen altijd zelfredzaam is of zou kunnen zijn. Dat kan erg veel ellende voorkomen.

  6. Mooi onderwerp.In Vlaanderen zijn er ellenlange wachtlijsten qua psychiatrische thuiszorg.Mijn huisarts heeft nooit durven ingrijpen in mijn erbarmelijke thuissituatie.Komt er nog bovenop dat ik autisme heb.Door die combinaties, ook trauma’s ben ik van de ene opname na de andere beland .Naar het schijnt is de zorg in Scandinavië beter dan in de lage landen .Of de psychiatrie hieronder valt weet ik niet.Ook de rijken kunnen zich veroorloven om naar een privékliniek te gaan.De kans op herstel is beduidend hoger.Ook meer personeel daar.Tot hier mijn korte bijdrage.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.