Begin oktober nam de Tweede Kamer met grote meerderheid een motie aan om Nederlandse inwoners via een burgerforum beter te betrekken bij de zorg. Naar verwachting doet de commissie Economische Zaken en Klimaat van de Tweede Kamer begin volgend jaar een voorstel aan het kabinet voor het opzetten van een burgerforum voor klimaatbeleid.
Het zijn maar twee van de vele aanwijzingen dat de politiek de inzet van burgerfora steeds serieuzer neemt en dat we kunnen verwachten dat een eerste burgerforum binnenkort van start zal gaan.
Dilemma’s
Er is vaker geschreven over een burgerforum in elkaar gestoken moet worden, over zijn draagvlak en aan welke randvoorwaarden de inzet ervan dient te voldoen. Veel minder aandacht is er voor de dilemma’s van een burgerforum. Ik bespreek er hier vier.
- Spanning tussen effectiviteit en efficiëntie
De voorbereidingsgroep die een visie op de randvoorwaarden voor een nationaal burgerforum voor klimaat moet ontwikkelen, gaf in een besloten vergadering aan de deadline van oktober niet te halen. Ze heeft meer tijd nodig. Ruimte vragen om een zorgvuldig participatietraject op te zetten, is een ding, maar verhoudt zich slecht tot de vaart waarmee het klimaatbeleid, omwille van klimaatverandering en sociale druk, vorm moet krijgen.
- Onderzoeken versus voorschrijven
In de ontwikkeling van burgerfora moeten burgers ruimte hebben om zelf te bepalen hoe zij worden betrokken en welke input zij leveren om hun eigenaarschap te vergroten. Tegelijkertijd moet er wel een plan komen waarop iemand de regie voert. Als de overheid de regie in handen houdt, sluit het allicht niet aan bij de behoeften en belevingswereld van burgers. Wordt de regie volledig aan de burger overgelaten dan kan de overheid buitenspel komen te staan. In beide gevallen leidt dat tot matige of onbruikbare uitkomsten.
- Experimenteren en afnemend vertrouwen
Experimenteren met nieuwe vormen van participatie is belangrijk om aan nieuwe behoeften te voldoen, maar het resultaat is per definitie ongewis. Echter, als participatietrajecten mislukken, dan kan dat wel tot gevolg hebben dat het vertrouwen tussen burger en overheid wordt aangetast en partijen zich van elkaar afkeren.
- Participatie en botsende behoeften
Als je niet oppast, ontaarden participatietrajecten in partijen die volkomen langs elkaar heen praten
Ministeries en ambtenaren denken vaak in termen van beleidsterreinen, zij willen het hebben over gebouwde omgeving of Regionale Energiestrategieën. Burgers daarentegen zien thema’s en ontwikkelingen vooral vanuit hun eigen perspectief en willen het hebben over stijgende energieprijzen en de verantwoordelijkheid van grootvervuilers. Als je niet oppast, ontaarden participatietrajecten in partijen die volkomen langs elkaar heen praten.
Uitwegen
Dilemma’s duiden op complicatie, maar hoeven niet per se een struikelblok te vormen. Ook bij de inzet van burgerfora is met inzet van burgers en overheid een uitweg mogelijk. Als we de besproken dilemma’s chronologisch aflopen, dan zijn daarvoor de volgende stappen nodig.
Om de spanning tussen effectiviteit en efficiëntie bij het opzetten van een burgerforum beheersbaar te houden, moet je beginnen met een traject waar iedereen een beeld bij heeft. Een toegankelijk onderwerp waarover iedereen met gemak mee kan praten en waarover iets te besluiten valt.
Ook moet er gekeken worden naar welke investeringen nodig zijn in ontwerp en uitvoering van het participatietraject. Wat het van de deelnemers vraagt en niet in de laatste plaats of en in hoeverre de politiek verplicht moet worden om de resultaten in beleid te verdisconteren.
Gezamenlijk leerproces
Om vervolgens te voorkomen dat onderzoeken en voorschrijven elkaar in de weg gaan zitten, is een lerende houding vereist. Samen kunnen burgers en overheid het participatieproces dusdanig vormgeven dat het voor beiden productief is. Dit houdt bijvoorbeeld in dat de Tweede Kamer en het kabinet kaders stellen (voorschrijven) maar altijd ruimte laten voor onderzoek en reflectie en waar nodig kaders gaandeweg bijstellen.
Participatietrajecten kunnen alleen slagen als ze door overheid en burgers worden doorlopen op basis van gelijkwaardigheid
Een burgerforum zou je kunnen omschrijven als een experiment om het vertrouwen van de burger in politiek en overheid en andersom terug te winnen. Paradoxaal kan dat experiment juist tot het omgekeerde leiden, als de resultaten niet naar verwachting zijn van een of beide partijen. Dat risico, nooit helemaal uit te sluiten, kan worden verkleind als burgers en overheid elkaar de ruimte gunnen om burgerfora te leren gebruiken.
Dat gezamenlijke leerproces zou moeten beginnen met een niet al te ingewikkeld, behapbaar en toegankelijk traject. Eenmaal op weg moeten partijen gezamenlijk successen vieren en leermomenten benutten, en vooral voortbouwen op nieuwe, apart of gezamenlijke ontwikkelde kennis en inzichten.
Participatietrajecten zoals burgerfora kunnen alleen slagen als ze gezamenlijk, door overheid en burgers, worden doorlopen op basis van gelijkwaardigheid. Dit veronderstelt dus dat de overheid de burger als partner ziet, en de burger de overheid daarin vertrouwt. Dat betekent dat de overheid beslissingen uit handen durft te geven, en de burgers erop vertrouwt dat de overheid zijn participatie serieus neemt.
Zoals elke vernieuwing kost deze democratische innovatie tijd en energie, van alle betrokkenen. Eén ding is alvast zeker: niet alles gaat lukken. Misschien hoeft dat ook niet, zolang de overheid een balans weet te vinden tussen kaders stellen en ruimte bieden, en daar duidelijk over communiceert. En burgers erop willen en kunnen vertrouwen dat hun participatie voor de overheid ertoe doet.
Amy Eaglestone werkt bij de Sociaal Economische Raad (SER). Daar houdt ze zich bezig met beleidsvorming rond burgerparticipatie en democratische vernieuwing. Zij schrijft op persoonlijke titel.
Foto: Sebastiaan ter Burg (Flickr Creative Commons)