Kunstmatige intelligentie (Artificiële Intelligentie - AI) is in opkomst. We merken dat nu al aan allerlei ontwikkelingen zoals gezichtsherkenning, huistechnologie (domotica), voorspelling van criminaliteit, de ontwikkeling van cloud robots en ga zo maar door. De opkomst van robotisering en automatisering zullen ongetwijfeld leiden tot een grotere dynamiek op het gebied van werkgelegenheid. Bestaande banen zullen verdwijnen en nieuwe banen zullen ontstaan.
Rademakers: ‘Nederland bevindt zich op het gebied van automatisering en robotisering zo’n beetje in de middenmoot van Europa. De prijs van robotica is sterk gedaald in de afgelopen jaren, dus we kunnen verwachten dat er in de nabije toekomst meer toepassing van AI en robotica zal plaatsvinden.’
‘Het is hierbij dan de vraag welk beleidsinstrument het best geschikt is om de overgang naar die toekomstige situatie gemakkelijker te laten verlopen.’
Banen verdwijnen en nieuwe verschijnen
‘In het algemeen kun je stellen dat automatisering en het gebruik van Artificiële Intelligentie zal leiden tot een hogere werkgelegenheid. Tot nu toe is het steeds zo geweest dat de introductie van nieuwe fases in de industriële ontwikkeling altijd geleid hebben tot een toename van de werkgelegenheid. Dus: kijkend naar het recente verleden, is er geen bewijs dat de werkgelegenheid afneemt.’
‘Maar het hangt af van het perspectief van waaruit je kijkt. Of je kijkt naar het individu of de maatschappij in het algemeen. Er zijn ongetwijfeld mensen die hun baan gaan verliezen wanneer een bedrijf overstapt op AI of het gebruik van robots. Dat is een gegeven. Tegelijk is het zo dat er ook veel nieuwe banen zullen ontstaan door die robotisering. Dan kun je denken aan persoonlijke dienstverlening, of banen die meer gericht zijn op het oplossen van problemen, of die organisatorische bekwaamheid vragen, of meer sociaal gericht.’
Er vindt in ieder geval een grote herverdeling plaats
‘Wat er meestal gebeurt bij dergelijke ontwikkelingsstappen, is dat de bijkomende aspecten sterker door gaan wegen. Een zo’n bijkomend aspect is het prijseffect. Denk bijvoorbeeld aan de fabricage van een auto. Dat werd eerst gedaan door een persoon aan de lopende band. Dan wordt er geautomatiseerd en die persoon wordt ontslagen. Maar die automatisering heeft tot algemeen gevolg dat auto’s goedkoper worden en dus makkelijker beschikbaar. Het algemene welstandsniveau wordt dus hoger.’
‘En dat hogere welstandsniveau heeft weer tot gevolg dat mensen andere dingen kunnen doen van het geld dat ze uitgespaard hebben op die auto. Ze gaan dan misschien vaker naar de kapper, zodat die meer werk heeft en dus meer inkomen.’
‘Zo zijn er veel tegengewichten in die veranderde situatie. Die maken het moeilijk om voorspellingen te doen.’
‘Wat er gebeurt tijdens zo’n nieuwe fase, is dat er een grote herverdeling plaatsvindt. Mensen moeten noodgedwongen doorschuiven naar een andere baan. In algemeen maatschappelijk opzicht levert dit voordeel op, maar op individueel vlak kan er ook juist sprake zijn van verlies. In het voorbeeld dat ik net beschreef is de ontslagen lopende bandmedewerker immers niet dezelfde als de kapper die het voordeel heeft van meer klanten.’
Hoger opgeleiden hebben er minder last van
‘Ik heb onderzoek gedaan naar de gevolgen van een fabriekssluiting en wat je daar ziet, is dat de mensen die hoger opgeleid zijn; die gewend zijn aan niet-routineus werk en die beschikken over digitale vaardigheden, na een tijdje wel ander werk vinden. (Zij het tegen lagere salarissen en met minder werkzekerheid).’
‘Maar de mensen die dergelijke competenties niet hebben, die raken uitgerangeerd. Zo een transitie verloopt voor hen dus met een verlies van inkomen. Daarnaast levert het ook soms een verlies van identiteit op. Bij de autofabriek waar wij onderzoek deden, had je soms mensen die daar 20, 30 jaar gewerkt hadden. Voor hen voelt dat ontslag dan als een groot verlies.’
‘Het is de vraag hoe er met deze ontwikkelingen als gevolg van automatisering moet worden omgegaan. Daar zijn twee perspectieven op. Je kunt spreken van twee dimensies.’
Betrek werknemers bij invoering nieuwe technologie
‘De eerste dimensie is van sociale aard. Bedrijven nemen vooral beslissingen op grond van kostenefficiëntie. Dat is ook het motief om over te gaan op automatisering: snellere productie en meer winst. Maar dat zou ook anders kunnen. Bijvoorbeeld door werknemers meer te betrekken in het overleg met de directie. Werknemers hebben beter zicht op de praktische consequenties van beleidsmatige beslissingen. Deze betrokkenheid hoeft heus niet te betekenen dat werknemers automatisering zullen willen tegenhouden, want er zijn genoeg situaties denkbaar waarbij werknemers juist blij zijn met automatisering.’
‘In Duitsland heeft men geëxperimenteerd met een dergelijk overlegmodel. Dat had interessante gevolgen. Het ging om een bedrijf waar werknemers 1/3 deel van de zetels in de bestuursraad innamen. (Dit was in 1994.) Tegengesteld aan de verwachting stelden de onderzoekers vast dat er een toename ontstond in lange termijninvesteringen en kapitaalformatie. Het overleg leidde dus juist tot een betere onderlinge samenwerking.’
‘Ik denk dus dat werknemers ook best geïnteresseerd zijn in het adopteren van nieuwe technologie.’
Vanuit het perspectief van vaardigheden naar werk te kijken
‘De andere dimensie is meer van economische aard: de overtuiging dat er altijd verliezers zullen zijn wanneer veranderingen hun intrede doen. Om dat voor te zijn zou de bedrijfsleiding meer aandacht kunnen besteden aan outplacement: het begeleiden van werknemers naar ander werk. Dat is een onderdeel waar ik me in mijn onderzoek mee ben gaan bezighouden. Mijn insteek is dat er niet zozeer gekeken moet worden naar het beroep dat iemand uitgeoefend heeft, maar naar de vaardigheden waarover iemand beschikt.’
‘Denk bijvoorbeeld aan die ontslagen lopende bandmedewerker. Het is misschien nog best mogelijk dat hij een heel ander beroep gaat uitoefenen. Stel dat hij iets technisch zou willen gaan doen. Dan kun je gaan kijken: welke vaardigheden heeft hij daarvoor nodig? Wat zijn de vaardigheden waarover hij al beschikt? Wat moet hij dan verder nog leren? Het kan echt nuttig zijn om vanuit dat perspectief van vaardigheden naar werk te kijken. Het biedt meer mogelijkheden.’
‘Dit vraagt ook iets van een werkgever. Want die moet kunnen inzoomen op de specifieke vaardigheden van bijvoorbeeld een productiemedewerker.’
Menselijke competenties worden belangrijker
‘Door de introductie van AI zal er sowieso meer nadruk komen te liggen op menselijke competenties. Het andere werk wordt immers automatisch gedaan (vgl. Paul Schenderling op deze site). Specifiek menselijke vaardigheden, zoals planning, creativiteit, sociale interactie, organisatievermogen zullen daardoor belangrijker worden.’
‘Het is nu zo dat mensen na hun ontslag vaak niet weten waar ze moeten beginnen om ander werk te vinden. Ze zullen dan in eerste instantie gaan zoeken naar een functie die vergelijkbaar is met wat ze eerder gedaan hebben, terwijl ze in principe ook breder zouden kunnen zoeken. Je zou mensen daar beter in kunnen begeleiden, bijvoorbeeld via een online jobplatform. Met het oog op de toekomst zou daar bij arbeidsbemiddeling meer op ingestoken moeten worden.’
‘Door de ontwikkelingen op technologisch gebied zullen we genoodzaakt worden om de arbeidsmarkt meer te versoepelen en werkzoekenden meer handvatten te geven.’
Emilie Rademakers is Universitair docent Recht, Economie, Bestuur en Organisatie aan de Universiteit Utrecht.
Foto: Steve Jurvetson (Flickr Creative Commons)