Al jaren doe ik samen met collega’s onderzoek naar de aanpak van discriminatie in verschillende domeinen: van de zorg tot het onderwijs, de arbeidsmarkt en het sociaal werk. En iedere keer stuit ik op hetzelfde probleem. Het leren herkennen en signaleren van verschillende vormen van discriminatie en het aanpakken en voorkomen ervan, is vaak nog geen onderdeel van de professionele uitrusting van de mensen die in deze domeinen werken.
Uit onderzoeken blijkt dat gediscrimineerd worden de gezondheid ernstig schaadt
Met als gevolg dat discriminatie niet wordt gezien, er niets aan wordt gedaan en dus in stand blijft. Dat is niet alleen problematisch omdat artikel 1 van onze Grondwet hiermee niet serieus lijkt te worden genomen, maar ook omdat uit talloze wetenschappelijke studies blijkt dat gediscrimineerd worden de gezondheid ernstig schaadt.
Geen overbodige luxe
Zo deed ik met collega’s kwalitatief evaluatieonderzoek naar een cursus over racisme voor leerkrachten in het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Deze cursus van Fawaka Wereldburgerschap kan in Amsterdam dankzij subsidie van de gemeente gratis worden gevolgd. Dat bleek geen overbodige luxe. Uit het onderzoek kwam naar voren dat de leerkrachten veel hadden geleerd over racisme in de cursus en het nu ook konden signaleren om hen heen: bij leerlingen in de klas, maar ook bij collega’s onderling.
Leerkrachten vroegen zich af: waarom hebben wij dit niet geleerd op onze opleidingen?
Veel deelnemende leerkrachten waren hiervan geschrokken: voordat zij de cursus hadden gevolgd, waren velen zich helemaal niet bewust van racisme. Dat gold in het bijzonder voor de witte leerkrachten. Zij hadden er eerder niet bij stilgestaan en hadden het van huis uit niet geleerd om dit probleem te signaleren of te problematiseren. Veel leerkrachten vroegen zich na de cursus daarom af: waarom hebben wij dit niet geleerd op onze opleidingen?
Verankering ontbreekt
Maar leerkrachten zijn niet de enigen die hierin nu vaak niet worden opgeleid, maar er wél behoefte aan hebben. Uit een inventarisatie van kennisinstituut Movisie bij sociaalwerkopleidingen bleek dat het thema discriminatie niet structureel is ingebed in de opleidingen. Het onderwerp wordt soms wel besproken, maar dit hangt af van de aanwezigheid van een docent die discriminatie belangrijk genoeg vindt om het op het lesprogramma te zetten.
Zonder zo’n docent wordt een hele generatie opgeleid die waarschijnlijk het probleem niet kan aanpakken
Het is dus afhankelijk van een toevallige docent met expertise op dit gebied of sociaal werkers worden opgeleid om discriminatie tussen en jegens bewoners te signaleren en aan te pakken, en of zij in staat zijn hun eigen (onbewuste) vooroordelen onder controle te houden. Zonder zo’n docent wordt er een hele generatie sociaal werkers opgeleid die waarschijnlijk niet alleen het probleem niet kan aanpakken, maar waarvan we ook mogen hopen dat ze zelf niet bijdraagt aan discriminatie.
Vergelijkbare signalen hebben we over de zorgopleidingen. Ook vandaaruit komen signalen dat het thema niet goed verankerd is in de opleidingen van zorgprofessionals. Bijvoorbeeld van een professional die aangeeft weinig over discriminatie geleerd te hebben in de opleiding geneeskunde, maar dit nu wil gaan veranderen (Movisie, 2023).
Opleidingsprofiel aangepast
Discriminatie vindt in zorg, sociaal werk en onderwijs plaats op vijf niveaus: tussen patiënten, cliënten en leerlingen onderling; vanuit patiënt, cliënt of leerling naar de zorgverlener, sociaal werker of docent; vanuit zorgverlener, sociaal werker of docent naar de patiënt, client of leerling; tussen de zorgverleners, sociaal werkers en docenten onderling; en op institutioneel niveau: in werkwijzen, protocollen en instrumenten.
Microagressie: ‘Maar waar kom je nu écht vandaan?’ vragen aan een persoon van kleur
Professionals in de zorg, het sociaal werk en het onderwijs, maar ook in andere sectoren, zijn lang niet altijd bekend met alle verschillende uitingen van discriminatie, zoals microagressies – de meer subtiele varianten van discriminatie.
Het gaat om opmerkingen waarmee keer op keer een collega wordt aangemerkt als ‘anders’ of zelfs ‘exotisch’. Denk aan de vraag: ‘Maar waar kom je nu écht vandaan?’ aan een persoon van kleur. Of aan allerlei zeer persoonlijke vragen aan mensen die transgender zijn (‘Welke operaties heb jij gedaan?’), maar ook bijvoorbeeld aan mensen met een fysieke beperking (‘Hoe kom jij in die rolstoel?’).
Men weet vaak niet dat discriminatie ook onbedoeld kan gebeuren
Ook het fenomeen ‘onbewuste discriminatie’ (lees bijvoorbeeld het boek van Lieke Asma hierover) is lang niet altijd bekend. Men weet vaak niet dat discriminatie ook onbedoeld kan gebeuren, zonder dat het je intentie is. En als je dat niet weet, kun je ook niet voorkomen dat het gebeurt. Hetzelfde geldt voor institutionele vormen van discriminatie; ook daarover ontbreekt vaak kennis. Tot slot ontbreekt ook vaak kennis over wat werkt tegen discriminatie.
Gelukkig kan dat veranderen. Zo deden wij een aantal jaar geleden onderzoek onder HRM-opleidingen vanuit Kennisplatform Inclusief Samenleven en concludeerden we dat het thema daar niet goed was ingebed. Naar aanleiding van dit rapport werd het opleidingsprofiel voor de hbo-opleidingen HRM echter aangepast en werd het thema voortaan expliciet in de opleidingen opgenomen.
Structurele inbedding noodzakelijk
Daarmee ligt er dus een belangrijke uitdaging voor sociaalwerkopleidingen, de pabo en lerarenopleidingen, zorg- en medische opleidingen, en managementopleidingen: namelijk om het thema ‘aanpak van discriminatie’ structureel in te bedden in de beroepsopleidingen.
Als we sociaal werkers niets leren over discriminatie dragen zij mogelijk juist bij aan uitsluiting
Want als we zorgprofessionals opleiden om mensen gezonder te maken, maar geen oog hebben voor discriminatie, dan kunnen zij – onbedoeld – juist schade toebrengen aan de gezondheid van hun patiënten (Pharos, 2022). En als we sociaal werkers opleiden met als doel sociale verbanden te versterken en inclusie te bevorderen, maar hen niets leren over discriminatie, dan dragen zij mogelijk juist bij aan uitsluiting. En als we onderwijsprofessionals opleiden om gelijke kansen voor iedereen te waarborgen, maar structurele ongelijkheid en vooroordelen onbesproken laten, dan zijn die gelijke kansen verder weg dan ooit.
Kortom: zolang we binnen beroepsopleidingen geen expliciete aandacht besteden aan discriminatie, ondermijnen we als samenleving de kern van wat we willen bereiken met het sociaal werk, zorg, onderwijs. Werk aan de winkel dus voor de opleidingen.
Hanneke Felten is senior onderzoeker bij Movisie en Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS).
Foto: MART PRODUCTION via Pexels.com