Al decennialang schommelen de armoedecijfers rond de 14 procent. In 2020 telde België 14,8 procent mensen die in armoede leven. In Nederland is de situatie niet veel beter en lag het cijfer in 2020 op 13,2 procent[1]). Dat zijn hoge cijfers. In crisisjaren komt er al gauw een procent bij, en het armoederisico neemt niet significant af in tijden van hoogconjunctuur. Op die ogenblikken slaagt ons model er niet in om de toegenomen welvaart naar de groepen te herverdelen die er het meest nood aan hebben.
De vloer zakt onder de lagere middenklasse weg
Bovendien sputtert het systeem. De bestaansonzekerheid groeit bij mensen die het meest van de welvaartstaat afhankelijk zijn[2], en zeker in coronatijden blijken ook werkenden steeds kwetsbaarder[3]. Jarenlang neoliberaal beleid heeft ervoor gezorgd dat de groep net boven de armoedegrens groter en kwetsbaarder wordt. Als je deze lagere middenklasse definieert als huishoudens met een maandelijks inkomen tussen de 60 procent en 80 procent van het mediaaninkomen, gaat het om bijna twee miljoen personen, alleen al in België.[4] Tel daar de mensen in armoede bij en je krijgt maar liefst één op drie Belgen.
Voor mijn boek ‘De achterblijvers. Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt’ volgde ik een jaar lang vijf gezinnen met een inkomen lager dan gemiddeld. Eén van hen was Sofie uit Denderleeuw, een alleenstaande vrouw van 41. De voorbije 23 jaar heeft Sofie het grootste deel van de tijd gewerkt, maar nooit in een vast contract, steeds op uitzendbasis. Ik wou weten hoe zij naar de wereld kijkt. Daarom hadden we het over de multiculturele samenleving, klimaatverandering… en over politiek.
Mensen zijn massaal politiek afgehaakt
De gesprekken over dat laatste thema waren allesbehalve vertrouwenwekkend. Elke keer dat ik over politiek begon was het duidelijk: mensen hebben massaal afgehaakt, gedegouteerd (boos en ontevreden). Electoraal twijfelt Sofie tussen het extreem rechts Vlaams Belang, het Vlaams-nationalistische N-VA en het rechts-liberale Open VLD. Die keuze maakt ze met lange tanden. Sofie is kortgeschoold, maar heeft een haarfijn gevoel voor de invloed van beleidsbeslissingen op haar leven.
Wat haar boos maakt, is te merken dat politici niet doen wat nodig is om de onrechtvaardige situatie te keren waarin zij zich bevindt. ‘Weet je wat ik niet snap?’ foeterde ze op een keer. ‘Wij, interimmers, zijn niets beschermd. Ze nemen ons aan, zuigen ons leeg, en gooien ons weg wanneer we niet meer van doen zijn. De melkkoeien van de arbeidsmarkt, dat zijn we. Waarom laten onze politiekers dit toe?’
Het is steeds delicaat om landen met elkaar te vergelijken, maar in het WRR-rapport ‘De val van de middenklasse’ kan je voor Nederland gelijkaardige ontwikkelingen ontwaren. Hoewel de auteurs weliswaar een financiële stabiele middenklasse zien, stellen ze vast dat binnen deze groep steeds meer mensen in onzekerheid moet leven. De twee oorzaken die genoemd worden, zijn ook hier niet toevallig: onzekerheid op de arbeidsmarkt, door ontwikkelingen als diploma-inflatie en flexibilisering van werk, en de verminderde bescherming door een terugtrekkende overheid.[5] Niet verwonderlijk blijkt ook hier een omvangrijk deel van de middelbaar opgeleiden het gevoel te hebben dat zij niet gezien en gesteund worden door Kamerleden en regering.[6]
Ze voelen zich de steek gelaten, en hebben daarin gelijk
De achterblijvers hebben het gevoel dat de voorbije decennia politici, journalisten, wetenschappers … hen in de steek hebben gelaten. En ze hebben daarin gelijk. Telkens waren zij de sigaar van de gemaakte beleidsbeslissingen. Hun lonen mogen niet omhoog door de Belgische loonwet. Onder het mom van meer flexibiliteit gaan hun jobkwaliteit en -zekerheid erop achteruit. Een huis kopen is voor hen onmogelijk, de prijzen op de huurmarkt gaan door het dak, en er zijn te weinig sociale woningen dus kunnen ze daar ook niet terecht …
Voor al die keuzes is er een (zogezegd) rationele, economische uitleg. Het zal allemaal wel … maar als je de nadelen van je beleid steeds bij dezelfde groep legt, moet je niet schrikken dat die mensen gefrustreerd geraken en zich in het stemhokje gaan roeren.
Paradox: er is wel de wil om in politiek te geloven
Een paradox waarop ik gedurende het jaar stuitte was de antipolitieke houding van de mensen die ik volgde, die ze combineerden met een overduidelijke wil om nog te kunnen geloven in politici die vanuit hun mandaat de collectiviteit vormgeven. Daarbij gingen ze actief op zoek naar direct contact met voornamelijk lokale verkozenen, en putten vertrouwen uit die gesprekken. Sommigen spraken op café of op straat lokale politici aan.
Sofie begon een mailconversatie met de toenmalige minister van Volksgezondheid Maggie De Block. Sofies mail- en internetcontacten waren steeds persoonlijk en concreet van aard. Ze stelde een vraag, gaf complimenten, of vroeg hulp bij een probleem waarmee ze kampt. Haar contacten deden me aan dienstbetoon denken: het (Belgische?) fenomeen waarbij mensen hun politici bezoeken om persoonlijk hulp te krijgen bij een (administratief) probleem.
Dienstbetoon, een ijzersterke manier om vertrouwen op te bouwen
De achterblijvers willen bekwame beleidsmakers die op een rationele manier steeds het belang van de minst gefortuneerden als richtsnoer nemen. Alleen is dat niet voldoende. Als diezelfde politici mensen af en toe ook niet een spreekwoordelijke arm om de schouder leggen en vragen: ‘Alles ok?’ en ‘Wat kan ik voor jou betekenen’, zal hun wantrouwen in de politiek niet afnemen.
Een van de redenen dat er in Wallonië veel minder extreemrechts gestemd wordt, is – naast een rigoureus ‘cordon médiatique’ – het feit dat het dienstbetoon er, veel meer dan in Vlaanderen, nog steeds ingebakken zit. Hooggeschoolden die het geld, de kennis en het netwerk hebben om steeds hun eigen weg te vinden doen daar graag denigrerend over. Die arrogantie doet zo veel kwaad. Op voorwaarde dat er niet gefraudeerd wordt, is dienstbetoon een ijzersterke manier om het politiek vertrouwen herop te bouwen dat vandaag, zeker bij mensen uit de lagere inkomensklassen, helemaal weg is.
De strijd tegen ongelijkheid moet hoog op de agenda
Uit de ontmoetingen met de achterblijvers bleek een uitgesproken gevoel voor ongelijkheid. Neem Kurt, een West-Vlaamse hulpdrukker: in ongeveer elk gesprek herhaalt hij dat ‘Iedereen gelijk voor de wet’ zijn lijfspreuk is. Hij en de andere achterblijvers spreken over zichzelf in termen als ‘de gewone man’, ‘de arbeiders’, de interimmers’. In de verhalen die ze over zichzelf vertellen delven ze steeds het onderspit tegen ‘de gestudeerden’, ‘de directeurs’, ‘diegenen achter een bureau’. Vaak leggen ze met dat naratief de vinger op de wonde. Alleen blijkt er zelden in structuren gedacht te worden.
Het woord ‘klasse’ viel in alle gesprekken niet één keer. Dat geeft te denken, zeker voor linkse partijen. Al jaren hollen zij rechts achterna met een economisch flinks beleid, dat op de eerste plaats de achterblijvers – hun kiespubliek - treft. Het resultaat? Hoe kan het ook anders? Nederlaag na nederlaag. Het is tijd om dit doodlopende straatje te verlaten en naar een alternatief te zoeken. Als onderhuids de verontwaardiging over socio-economische ongelijkheid leeft bij één derde van het kiespubliek, dan ligt de succesformule voor de hand: nieuwe vormen van volksverheffing? Net zoals rechts er enkele decennia geleden in geslaagd is om de angst voor vreemdelingen te politiseren, lijkt de winnende formule erin te bestaan om ongegeneerd de strijd tegen ongelijkheid opnieuw hoog op de politieke agenda te zetten.
Hoe emancipeer je achterblijvers?
Maar dat is de partijpolitieke analyse. De vraag blijft natuurlijk hoe je de achterblijvers emancipeert. De progressieve zijde heeft de mond vol van dekolonisatie en kruispunt-denken, maar ondanks veel mooie woorden blijft socio-economische ongelijkheid daarin stiefmoederlijk behandeld.
In een boeiend artikel dat Nesrine Malik op De Correspondent publiceerde[7], stelt ze vast dat de Black Lives Matter beweging er beter dan andere keren in slaagt om een groot publiek warm te maken voor haar eisen. Een belangrijke reden daarvoor, stelt Malik, is dat zwarte mensen in de Verenigde Staten er de voorbije jaren socio-economisch sterk op vooruit gegaan zijn. Gemiddeld is hun inkomen hoger en hebben ze een hoger opleidingsniveau genoten. Bovendien bekleden ze steeds vaker een zichtbare positie in de media.
Door die sterkere positie, zijn ze in staat hun terechte eisen op een krachtigere manier te verdedigen. Malik heeft natuurlijk gelijk. Maar haar analyse doet een ongemakkelijke vraag rijzen: als een sterkere socio-economische positie een voorwaarde is om de rechten van een minderheidsgroep goed te verdedigen, hoe verdedig je dan de groep wiens kenmerk het is dat ze een slechte socio-economische positie bekleedt?
Geert Schuermans is socioloog en auteur van De achterblijvers. Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt.
Noten:
[1] Coene J. e.a. (2020) ‘Armoede en Sociale uitsluiting’, Leuven: Acco, p.388
[2] Cantillon B. (2018) ‘De nieuwe ongelijkheidsgolf. Gevaren en remedies’, Antwerpen: CSB Berichten, mei 2018
[3] Horemans J, e.a. (2020) ‘De kwetsbare werkende. Een profielschets van armoede en financiële bestaanszekerheid bij werkende Belgen’, Antwerpen: CSB Berichten, juni 2020
[4] Somers M. (2019) ‘Een nieuwe kwetsbaarheid. De lagere inkomensklassen in België (1985-2016). Een analyse op basis van het CeSO-rapport ‘De lage middenklasse in België’, Brussel: Minerva;
[5] Engbersen G. e.a (2017) ‘De val van de middenklasse? Het stabiele en kwetsbare midden’, in ‘De val van de middenklasse’, Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, p. 25-26
[6] Engbersen G, Snel E. (2017) ‘Het maatschappelijk midden verkend: overzicht van bevindingen’ in ‘De val van de middenklasse’, Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, p. 78
[7] Nesrine Malik (2020) ‘Protest tegen racisme groeit omdat het juist beter gaat met mensen van kleur’ op De Correspondent, 25 juli 2020
Foto: Marcel Oosterwijk (Flickr Creative Commons)